Jadwiga i Wilhelm. Tajemnica „nocy poślubnej”

O Jadwidze Andegaweńskiej, królowej Polski, zawsze pisano dużo i chętnie. Nie sposób jednak przemilczeć, że obok legendy świętej, pobożnej i miłosiernej monarchini przez całe dziesięciolecia funkcjonowała zupełnie inna – legenda ladacznicy, bigamistki i niewiernej małżonki, która podeptała święte węzły małżeńskie. Na ile jednak te opinie z epoki mogą być prawdziwe?

Wszystko zaczęło się od dziecięcych zaślubin Jadwigi z przystojnym księciem austriackim Wilhelmem Habsburgiem, który dzięki temu o mały włos – wbrew niemal wszystkim – nie wdarł się przez alkowę młodziutkiej królowej na tron Królestwa Polskiego.

Dziecięce zaślubiny

Narodziny królewny Jadwigi, trzeciej córki króla Węgier i Polski Ludwika Wielkiego i jego żony Elżbiety Bośniaczki, z punktu widzenia polityki dynastycznej Andegawenów były tak mało istotnym wydarzeniem, że nie zanotowano go w żadnej kronice czy roczniku z epoki. O wiele ważniejsze byłyby wówczas narodziny męskiego potomka, do czego jednak nie doszło. Dopiero współcześni genealodzy ustalili, że przyszła święta królowa Polski urodziła się najpóźniej 18 lutego 1374 roku. Wspomniana data miała w dalszym rozwoju wypadków kluczowe znaczenie.

Jadwiga Andegaweńska na obrazie Baciarellego. Domena publiczna

W kolejce do obu ojcowych koron królewnę wyprzedzały starsze siostry – Katarzyna i Maria, początkowo więc Jadwiga nie stanowiła „najlepszej partii” na dynastycznej giełdzie matrymonialnej. Nic zatem dziwnego, że w przeciwieństwie do starszych królewien, którym dostali się narzeczeni z najlepszych domów panujących – Walezjuszów i Luksemburgów – na przyszłego męża najmłodszej Andegawenki przeznaczono o cztery lata od niej starszego Wilhelma Habsburga, syna księcia Austrii Leopolda III. Dziecięce zaślubiny celebrowano hucznie w Hainburgu 15 czerwca 1378 roku.

Praktyką był wówczas sponsalia de futuro (związek na przyszłość). Oznaczało to zawarcie w zasadzie pełnoprawnego małżeństwa między nieletnimi, a nawet dziećmi, z zastrzeżeniem „skonsumowania” związku po dojściu młodych do lat sprawnych. W średniowieczu pełnoletność, a więc zdolność do pożycia małżeńskiego, chłopiec osiągał zwykle w wieku 14 lat, z kolei dla dziewczynki wiek ten wynosił 12 lat, choć w tym wypadku istniało pewne zastrzeżenie. W myśl zapisów prawa kanonicznego można było w wypadku wcześniejszego uznania dojrzałości narzeczonej przyspieszyć rzecz o kilka miesięcy.

Święte i tygrysice. Piastówny i żony Piastów 1138–1320. Barbara Faron. Wydawnictwo Astra 2018

Jadwiga i Wilhelm mieli wówczas odpowiednio 4 i 8 lat, według norm epoki mogli być zatem całkowicie zdolni do zrozumienia wagi ceremonii, choć oczywiście nie wymagano wówczas samego aktu małżeńskiego, rezerwując go dopiero na właściwy czas. Z kolei w przypadku zerwania małżeństwa de futuro nie wymagano już niczego poza ustnym unieważnieniem.

Pokładziny „pary młodej” były zatem symboliczne, choć i tak nie obyło się bez przykrych komplikacji, gdyż wedle jednej z późniejszych polskich kronik u Wilhelma doszło podobno do spontanicznego wypróżnienia się w „małżeńskim” łożu małej Jadwigi. Ten nieprzyjemny incydent, według przesądnych ludzi średniowiecza, źle wróżył na przyszłość… 

Wyścig do korony

Tymczasem przyszłość szykowała wszystkim o wiele bardziej zaskakujące niespodzianki. Już kilka miesięcy po hainburskiej ceremonii zmarła królewna Katarzyna, przeznaczona do objęcia polskiego tronu, co otworzyło przed najmłodszą, Jadwigą, możliwości odziedziczenia korony. Pytanie „której?” wciąż jednak pozostawało otwarte. Jednocześnie otwierała się szansa dla Habsburgów. Ich intrygi, zmierzające do uznania hainburskich zaślubin za wiążące, trwały więc przez wiele następnych lat.

Kiedy w 1382 roku umierał Ludwik, główną rozgrywającą stała się wdowa po zmarłym władcy obu królestw. Przeforsowała ona wybór królewny Marii na monarchinię Węgrów, co odbyło się wbrew wcześniejszym ustaleniom, według których starsza z sióstr miała pojechać do Polski. Nie bez znaczenia dla tej decyzji był też fakt, że narzeczonym Marii pozostawał margrabia brandenburski Zygmunt Luksemburski, w Polsce bardzo niepopularny. Z chwilą jednak, gdy Polacy nie zgodzili się na kontynuowanie unii personalnej z Królestwem Węgierskim, stało się jasne, że tron na Wawelu obejmie właśnie Jadwiga.

Wjazd Jadwigi do Krakowa na obrazie Władysława Rossowskiego z 1923 roku. Domena publiczna

Gdy w 1384 roku dziesięcioletnia Jadwiga przybyła w końcu do Krakowa i została koronowana na króla Polski, rozpoczął się wyścig do jej łoża, a co za tym idzie – do polskiej korony. Wielkopolanie jako kandydata na króla popierali księcia mazowieckiego Siemowita IV, który sam, nie czekając na ostateczne decyzje, usiłował nawet porwać przyszłą królową. Jednak największe poparcie, zwłaszcza panów małopolskich, wyższego duchowieństwa oraz królowej matki Elżbiety zyskał projekt wyswatania Andegawenki z wielkim księciem litewskim Jagiełłą. Zawarty 14 sierpnia 1385 roku układ między Polską a Litwą, nazwany później unią krewską, stanowił wstęp do panowania Jagiellonów. Trudno jednak wskazać w samej Polsce grupy zainteresowane wówczas wprowadzeniem na polski tron Habsburga, może poza częścią mieszczaństwa. Poparcie udzielone księciu austriackiemu przez zmadziaryzowanego Piasta śląskiego Władysława Opolczyka, niecieszącego się nad Wisłą sympatią, to za mało. Wobec zaawansowanych planów litewskich Polaków Habsburgowie, których jagiellońskie umizgi do Jadwigi pozbawiały wszelkich nadziei na pozyskanie korony, postanowili pójść na całość.

Tajemnica królewskiej alkowy

Wstępem do wydarzeń krakowskich była interwencja w Budzie Leopolda III, który wobec rozwoju sytuacji na niekorzyść układu w Hainburgu zdecydował się osobiście zmusić matkę Jadwigi do respektowania wcześniejszych zobowiązań. Około 23 lipca 1385 roku Habsburg pojawił się nad Dunajem i zmusił Bośniaczkę do kolejnej zmiany decyzji w sprawie zamążpójścia jej młodszej córki. Elżbieta, która i bez presji Austriaków ulegała na Węgrzech naciskom miejscowych panów i koterii, musiała przystać na układ, który w efekcie miał doprowadzić do „skonsumowania” małżeństwa Jadwigi z Wilhelmem nie później niż 15 sierpnia.

Nie zwlekając, Wilhelma wyprawiono do Krakowa w towarzystwie Opolczyka, kiedy natomiast dokładnie pojawił się nad Wisłą, nie wiadomo. Pewne jest tylko to, że z początku nie został nawet wpuszczony do zamku i znalazł tymczasowo kwaterę w domu Gniewosza z Dalewic, jednego z jego nielicznych polskich stronników. Postarano się też o powiadomienie Jadwigi, która zachowała o młodym Habsburgu ciepłe wspomnienia jako o towarzyszu zabaw dziecięcych. Trudno też nie brać pod uwagę jej osobistych uczuć do księcia, który potrafił być z pewnością dla królowej dwornym i miłym, skoro potomność zapamiętała go pod przydomkiem der Freundliche (Uprzejmy). Zanotowana przez Długosza legenda mówi nawet o potajemnych schadzkach Jadwigi z Wilhelmem w krużgankach krakowskiego klasztoru Franciszkanów.

Ostatnie wiedzenie Jadwigi i Wilhelma w refektarzu kościoła Franciszkanów w Krakowie. Obraz Floriana Cynka, 1869.
Domena publiczna

Co jednak wydarzyło się później? Według jednej z wersji, lansowanej przez Habsburgów, książę udał się wkrótce na Wawel i żył przez całe dwa tygodnie z Jadwigą „jak mąż z żoną”. Według innej młodzieniec przedostał się co prawda na chwilę na zamek, został tam jednak zaskoczony przez strzegących komnat królowej czujnych polskich rycerzy i zmuszony do haniebnej ucieczki. Podobno Jadwiga na wieść o wygnaniu Wilhelma pospieszyła za nim, a zastawszy zamknięte wrota, zażądała topora, chcąc osobiście wyrąbać sobie przejście do ukochanego. Dopiero podskarbi koronny Dymitr z Goraja przekonał królową do zaniechania tego aktu sprzeciwu wobec tak bezpardonowego potraktowania jej ukochanego.

Do dziś badaczy gnębi pytanie, czy mogło wówczas dojść do aktu cielesnego dotychczasowych narzeczonych. Opinie na ten temat już w średniowieczu były różne. Habsburgowie głosili wszem wobec fakt skonsumowania małżeństwa, otwarcie oskarżając królową matkę o „prostytuowanie” własnej córki i wydanie jej obmierzłemu poganinowi. Opinie te skwapliwie podchwycili wszyscy, którym związek Polski i Litwy był nie w smak, zwłaszcza pruscy Krzyżacy oraz włoscy i burgundzcy przeciwnicy Andegawenów. Sam Wilhelm, który w międzyczasie został po śmierci ojca władcą Austrii, otwarcie nazywał Jadwigę meretrix (nierządnicą), a za jej życia ostentacyjnie nie ożenił się z żadną inną kobietą. Sprawa jeszcze kilkadziesiąt lat po faktach wywoływała gorące komentarze i opinie w pismach i kronikach niemal całej Europy. Nie sposób jednak było na ich podstawie wyrobić sobie opinii, co tak naprawdę wydarzyło się w wawelskich komnatach. Papież Urban VI powołał nawet na żądanie Wilhelma komisję, która długo jeszcze badała sprawę legalności małżeństwa królowej polskiej z wielkim księciem litewskim, i to pomimo oficjalnego odwołania przez samą zainteresowaną swoich dziecięcych zaślubin z Habsburgiem. Ostatecznie niczego to nie zmieniło. Sprawa chrystianizacji Litwy okazała się dla Kościoła ważniejsza niż roszczenia sfrustrowanego młodzieńca. Coś z tych oskarżających opinii musiało jednak pozostać w pamięci polskich poddanych, skoro wiele lat później Jagiełło, nie wiadomo za czyim podszeptem, publicznie oskarżał Jadwigę o niewierność. 

Jadwiga i Dymitr z Goraja na obrazie Wojciecha Gersona, 1869. Domena publiczna

Krakowska zapiska

Jeden niepozorny dokument zdaje się jednak potwierdzać wersję, że do dopełnienia związku małżeńskiego Jadwigi i Wilhelma faktycznie mogło dojść. Chodzi o krótką notatkę w krakowskich aktach sądowych z 23 sierpnia 1385 roku, według której udzielono amnestii wszystkim więźniom z krakowskich lochów „po konsumpcji małżeństwa pani królowej”. Co ciekawe, z dalszej części wynika, że ostatecznie wolność odzyskali tylko niektórzy, co daje do myślenia. O ile bowiem w prośbie o ułaskawienie przestępców można domyśleć się woli samej królowej, o tyle w żądaniu ich zatrzymania już raczej nie. Czyżby zatem komuś szczególnie zależało na tym, żeby to, co zaszło w przeddzień w królewskiej alkowie, pozostało na zawsze zagadką?

Bibliografia

Andics H, Kobiety Habsburgów,  przeł. W. Serczyk, Wrocław 1991.

Długosz J., Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa polskiego, tł. J. Mrukówna, ks. 10: 1370–1405, Warszawa 1981.

Drabina J., Kontakty papiestwa z Polską 1378–1417 w latach wielkiej schizmy zachodniej,  Kraków 1993.

Halecki O., Jadwiga Andegaweńska i kształtowanie się Europy Środkowowschodniej, Kraków 2000.

Kronika Jana z Czarnkowa, tł. J. Żerbiłło, Kraków 1996.

Przybyszewski B., Jadwiga i Wilhelm, „Analecta Cracoviensia”, VII, 1975, s. 107–150.  

Sperka J., Władysław, książę opolski, wieluński, dobrzyński, pan Rusi, palatyn Węgier i namiestnik Polski, Kraków 2012.