Historię krajów, narodów i instytucji nawet tak potężnych jak Kościół piszą nie tylko królowie, książęta czy wielcy wodzowie. Czasem za mniej lub bardziej poważnymi zmianami stoją ludzie drugiego szeregu. Ludzie, którzy potrafią w odpowiednim momencie wykorzystać okazję, która im się nadarza. To, że często mają dużo do ukrycia i czeka ich tragiczny koniec, to już inna kwestia. Do takich osób z pewnością należał Thomas Cranmer.
Oksford, 21 marca 1556 r. Arcybiskup Canterbury na rozkaz królowej Marii zostaje spalony na stosie. Thomas Crammer, bo o nim mowa, w 1535 r. wypowiedział posłuszeństwo papieżowi i opowiedział się za zwierzchnictwem króla nad Kościołem w Anglii. Przed śmiercią, zapewne pod wpływem tortur lub obietnicy ułaskawienia, wyparł się swoich antykatolickich przekonań. W ostatnim słowie przed egzekucją miał powiedzieć jednak: Co do papieża, odrzucam go, jako nieprzyjaciela Chrystusa i antychrysta z całym jego błędnym nauczaniem. W płomieniach zawołał ponoć: Panie Jezu, przyjmij mojego ducha (…) Widzę niebiosa otwarte i Jezusa stojącego po prawicy Bożej[1]. Cranmer, oprócz wielu dzieł literackich i dysput teologicznych na temat Pisma Świętego, pozostawił po sobie Modlitewnik powszechny (Book of Common Prayer) oraz wydaną i opracowaną przez niego tzw. Biblię Cranmera.
Ten urodzony 2 lipca 1489 r. w Aslockton (Nottinghamshire) w ubogiej rodzinie szlacheckiej (odpowiednik polskiej „szlachty gołoty”) i wykształcony na uniwersytecie w Cambridge duchowny, początkowo katolicki, bardzo szybko stał się przywódcą reformy anglikańskiej za czasów Henryka VIII. Cranmer, biskup Canterbury od 1533 r. był bardzo bliskim współpracownikiem króla. Zaskarbił sobie jego przyjaźń, doradzając mu, w jaki sposób doprowadzić do unieważnienia jego małżeństwa z Katarzyną Aragońską, aby mógł poślubić Annę Boleyn. Skutecznie zresztą. W podzięce został arcybiskupem Canterbury. Kontynuował swoją pracę po śmierci Henryka, za czasów panowania jego syna Edwarda VI. Tym samym zyskał sobie śmiertelnego wroga w osobie córki nieżyjącej od dawna Katarzyny Aragońskiej – przyszłej królowej Marii. Cofnijmy się jednak nieco w czasie.
Pierwsze smutne małżeństwo studenta Cranmera
Młody student Cambridge został wyróżniony i otrzymał stypendium w prestiżowym Jesus College (1510–1511). Wkrótce jednak został z niego usunięty – czy raczej zmuszony do jego opuszczenia – ze względu na swój ślub z „Czarną Joan”, krewną właścicielki ziemskiej z Dolphin Inn. W tym czasie zaczął zarabiać na życie, ucząc m.in. w Buckingham College, a małżonkę pozostawił w Dolphin. Ten epizod z życia Cranmera stał się podstawą do późniejszych pogłosek, że był bigamistą. Prawda jest jednak taka, że jego małżonka zmarła w przeciągu roku, podczas porodu. Na tym tragicznym wydarzeniu Cranmer jednak zyskał – mógł bowiem powrócić do struktur kościelnych.
Dyplomata Cranmer i jego tajna żona
W 1530 roku, w trakcie prób unieważnienia małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską, Cranmera wysłano z królewską misją dyplomatyczną do papieża. Rok później został wysłannikiem monarchy oraz jego „oczami i uszami” u książąt protestanckich Rzeszy. W 1532 r. został oficjalnym ambasadorem Anglii na dworze cesarza Karola V. Otrzymał również tajne rozkazy, aby nawiązać kontakt z książętami luterańskimi. W Norymberdze poznał Andreasa Osiandera, luterańskiego uczonego, teologa i głównego reformatora w tym rejonie Niemiec. Został również przedstawiony siostrzenicy jego żony, Katarzyny Preu – Margarete. Ponieważ nazwisko Osiandera podawano w różnych formach, w tym jako: Hosmer, Hosemann i Heiligmann, także i jego siostrzenica długo nosiła nazwisko Hosmer. Margarete zdobyła serce Anglika bardzo szybko. Cranmer poślubił ją w lipcu tego samego roku.
W sierpniu 1532 r. zmarł arcybiskup William Warham. Król natychmiast posłał po Cranmera, który w owym czasie towarzyszył Karolowi V w jego kampanii przeciwko Turkom. Sekretna żona Cranmera miała zostać przemycona do Anglii… w drewnianej skrzyni. Powód był prosty – arcybiskup ukrywał zmianę swego stanu cywilnego. Małżonek powrócił do Anglii na przełomie lutego i marca 1533 r. Nie wiadomo dokładnie, gdzie Margarete mieszkała przed przybyciem męża, którego nazwisko, wprawdzie nieoficjalnie, ale jednak nosiła. Przyjaciele Cranmera utrzymywali to w wielkiej tajemnicy. Wiadomo, że sekretna małżonka na pewno nie przebywała w pałacu Lambeth, gdzie mogłaby być bliżej męża. Niemka z kraju protestanckiego wzbudziłaby wśród duchownych słuszne podejrzenia…
Oficjalne życie Margarete u boku męża było bardzo krótkie. Cranmer otrzymał nowe stanowisko: stworzoną specjalnie dla niego posadę arcybiskupa Canterbury (wcześniej był biskupem). Henryk VIII nadal jednak nie popierał małżeństw osób duchownych. Zgodnie z początkowym życzeniem króla, arcybiskup wysłał swą żonę w ustronne miejsce z dala od wścibskich oczu. Niedługo potem, w 1540 r., już na wyraźne żądanie monarchy, Cranmer musiał odesłać żonę do Niemiec, do jej rodziny. W grudniu 1543 r. doszło do tragedii – spłonął pałac biskupi w Canterbury. I choć zginął szwagier Cranmera oraz kilku wiernych współpracowników i sług, to arcybiskupowi, pomimo tego dramatu, najbardziej zależało na ocaleniu pewnej dużej, bogato zdobionej skrzyni. Dlaczego była ona dla niego tak cenna? Po męczeńskiej śmierci arcybiskupa po kraju krążyły na ten temat liczne plotki, zwłaszcza wśród katolików, niczym mityczna opowieść o wilkołakach porywających nocą niewinne niewiasty. Podtekst był oczywisty. Otóż w skrzyni tej miała się ponoć ukrywać tajna żona arcybiskupa, zwłaszcza w czasie podróży po kraju, których małżonkowie odbyli niemało, przede wszystkim w roku śmierci Henryka VIII (1547). Z czasem pojawiły się nawet przedstawienia Cranmera klęczącego przed płonącym pałacem, gorąco modlącego się o ocalenie bezcennej skrzyni…
Margarete Cranmer przybyła do męża do Anglii dopiero w 1544 r. Nadal pozostawali sekretnym małżeństwem. Ta osobliwa sytuacja trwała do czasu reform przeprowadzonych przez syna Henryka VIII, Edwarda VI, który zezwolił, aby duchowni, w tym przede wszystkim tak zasłużony dla dynastii i królestwa arcybiskup, mogli legalnie żyć w związkach małżeńskich. Skorzystał z tego i arcybiskup Cranmer.
Margarete, jego ukochana i wieloletnia „tajna żona”, zmarła prawdopodobnie w 1575 r.
Bibliografia:
Heinze Rudolph W., I pray God to grant that I may endure to the end’: A New Look at the Martyrdom of Thomas Cranmer, [w:] Ayris Paul, Selwyn David, Thomas Cranmer: Churchman and Scholar, Suffolk 1993
MacCulloch Diamaid, Thomas Cranmer: A Life, London 1996
Wilkinson Richard, Thomas Cranmer: The Yes-Man Who Said No: Richard Wilkinson Elucidates the Paradoxical Career of One of the Key Figures of English Protestantism, [w:] „History Review” 2010
