Zdrajcy Boga: terror i religia w elżbietańskiej Anglii

Jessie Childs, God's Traitors: Terror and Faith in Elizabethan England, Bodley Head, 2014.
Jessie Childs, God’s Traitors: Terror and Faith in Elizabethan England, Bodley Head, 2014.

Jessie Childs, autorka jednej z najlepszych książek historycznych, jakie powstały w ostatnich latach, zatytułowanej God’s Traitors: Terror and Faith in Elizabethan England (Zdrajcy Boga: terror i religia w elżbietańskiej Anglii) prezentuje niełatwą sytuację katolików podczas panowania królowej Elżbiety I, koncentrując się na losie rodziny Vaux z Harrowden Hall, której dzieje jak w soczewce skupiają różnorodność doświadczeń wszystkich, którzy pozostali wierni „starej religii” w czasach angielskiej reformacji.

Nie znajdziemy tam jednak wielkich bitew ani dworskich intryg. Autorka postanowiła bowiem zbadać życie codzienne „odszczepieńców” – opisuje bolesne konsekwencje ich decyzji i rolę, jaką odegrali podczas spisku „prochowego” Guya Fawkesa z 1605 roku, skierowanego przeciwko królowi Jakubowi I. Jako historyk, Childs nie tylko znakomicie analizuje teksty źródłowe, manuskrypty i zapiski codzienne zwykłych ludzi, lecz odwiedza również wszystkie miejsca, o których pisze. Stąd też barwny i żywy język książki – autorka zabiera czytelnika w podróż w czasie i przestrzeni, dzięki czemu można zasmakować atmosfery XVI- i XVII-wiecznej Anglii.

Bez względu na nasze wyobrażenia o tamtej epoce, królowa Elżbieta I nie była władczynią tolerancyjną – tolerancję uważano w owym czasie za słabość, a na taką opinię nie mogła sobie pozwolić – zwłaszcza jako kobieta. Za jej rządów stracono prawie dwustu katolików (nie licząc katolickich księży), wielu innych zmarło w lochach, a tortury – choć niezgodne z prawem – stosowano wówczas znacznie częściej niż w innych okresach historii Anglii.

Z jednej strony mamy więc władczynię, która – jako Boży pomazaniec – ma utrzymać dominację jedynej „słusznej” religii w królestwie, z drugiej zaś kobietę, która sama, chcąc zachować życie, przystała wcześniej na kompromis za rządów swej przyrodniej siostry, „krwawej” Marii, i uczęszczała na mszę wedle rzymskiego obrządku.

Autorka tłumaczy to pragmatyzmem Elżbiety i jej przywiązaniem do idei powinności wobec kraju. Choć oczywiście jako królowa chciała pozbyć się papistów z królestwa, to początkowo przyjęła strategię powolnego, acz uporczywego uprzykrzania im życia, zamiast – wzorem swojej siostry – palenia na stosie. Gdy jednak została ekskomunikowana przez papieża Piusa V, a katolicy poczęli coraz śmielej spiskować przeciwko niej, i gdy ostatecznie nad Anglią zawisła groźba inwazji hiszpańskiej armady, porzuciła politykę ugodowości i wprowadziła drakońskie prawa – katolikom zabroniła ich praktyk i nakazała uczestniczenie we mszy protestanckiej, a na buntowników nakładała wysokie kary finansowe. Rzecz jasna można zastanawiać się, co było pierwsze: czy swym postępowaniem katolicy sprowadzili na siebie tak dotkliwe sankcje, czy też odwrotnie – to rygorystyczne zakazy pchnęły ich ku nienawiści wobec władczyni. Faktem jest, że wkrótce wyznanie odmiennej wiary stało się synonimem zdrady. Tragedia angielskich katolików polegała na tym, że choć rozpaczliwie pragnęli pozostać i dobrymi katolikami, i wiernymi poddanymi Elżbiety, to paradoksalnie okazało się to niemożliwe z powodu polityki papieża z jednej strony, a parlamentu angielskiego z drugiej.

Childs ukazuje również przyczyny, dla których w społeczeństwie angielskim na wiele stuleci utrwaliła się postawa podejrzliwości wobec wyznawców katolicyzmu i tłumaczy, że źródeł tej wrogości należy szukać w prześladowaniach protestantów przez Marię I Tudor i jej hiszpańskiego małżonka, ale także w tym, iż w czasach późniejszych katolicy, w poczuciu zagrożenia, sami trzymali się na uboczu i okazywali większe przywiązanie względem papieża niż króla Anglii, a tego nie można było im wybaczyć.

Książka Jessie Childs fascynująco przedstawia ów paradoks i rozdarcie, oportunizm i tragedię ludzkich losów, kwestie wyborów moralnych oraz dylematów, które – jak pokazuje historia – wciąż okazują się aktualne. W 2014 roku książka została nominowana do Samuel Johnson Prize for Non-Fiction, prestiżowej brytyjskiej nagrody w dziedzinie literatury faktu, co stanowi dodatkową rekomendację. Polecamy!

Bibliografia:

Jessie Childs, God’s Traitors: Terror and Faith in Elizabethan England, Oxford University Press, Oxford 2014.
https://www.tudorsociety.com/, [on-line], dostęp: 22 kwietnia 2015