Święty Jerzy – postrach wrogów

Był bez wątpienia jednym z najbardziej wojowniczych świętych średniowiecza. Do boju jechał na białym rumaku, dowodził armiami poległych żołnierzy, ukazywał się w wizjach królom i pomagał krzyżowcom zdobywać najbardziej warowne twierdze. Jego imię nosiły miejsca kultu i najwyższe odznaczenia, patronował zakonom, miastom i całym krajom. Dlaczego więc potomni zapamiętali św. Jerzego tylko z legendy o smoku?

Św. Jerzy zabijający smoka – obraz pędzla Gustave’a Moreau. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zgodnie z najstarszą zachowaną wersją legendy, pochodzącą z X wieku, św. Jerzy urodził się w arystokratycznej rodzinie: jeden z jego dziadków był gubernatorem Kapadocji, drugi zaś diukiem Lyddy (obecnie Lod w Izraelu). Inna wersja głosi, że jego rodzicami byli Anastazjusz z Kapadocji i Theobasta z Lyddy. Już w młodym wieku Jerzy przejawiał militarne talenty, dowodząc pięcioma tysiącami żołnierzy, a więc formacją równorzędną z legionem. Z kolei w przekazach syryjskich Jerzy pojawia się jako trybun armii stacjonującej w Kapadocji. Jerzy był pierwszym z rycerzy-świętych, który już w V w. doczekał się kaplicy – ufundowała ją cesarzowa Elia Eudoksja w Sheikh Badr (dziś Al-Shaykh Badr) na zachód od Jerozolimy. Cesarz Justynian upowszechnił kult św. Jerzego, przebudowując grobowiec w Lyddzie, co zintensyfikowało ruch pielgrzymkowy do tego miejsca, a także fundując nowe kościoły na wschodnich rubieżach imperium. Prawdziwy rozkwit kultu miał jednak nadejść wraz z krucjatami.

Stosy trupów u stóp świętego rycerza

Kult św. Jerzego panował w Anglii przed 1066 rokiem. Wyjątkowo silny był jednak w Normandii. W późnym średniowieczu istniało tam prawie 70 kościołów pod wezwaniem tego świętego, biły cudowne źródła i działały lokalne bractwa. Ponoć już Wilhelm Zdobywca walczył pod flagą św. Jerzego w trakcie inwazji na Anglię, choć raczej należy uznać to za legendę. William z Malmesbury potwierdził za to, że armia syna Wilhelma, Roberta II Krótkoudego, przyjęła Jerzego za patrona podczas pierwszej krucjaty rozpoczętej w 1095 roku. Wiele normańskich kościołów albo poświęcono św. Jerzemu, albo zawiera jego wizerunki przedstawiające świętego jako rycerza na koniu. Płaskorzeźba w Fordington pokazuje Jerzego, który nadciąga z pomocą chrześcijańskiej armii w bitwie antiochijskiej w trakcie pierwszej krucjaty. Żołnierze chrześcijańscy klęczą w modlitwie przed świętym, który przeszywa włócznią nieprzyjaciela, padającego na stos trupów.

Bitwa pod Antiochią miała miejsce w 1098 roku i przyniosła ważne, uznawane za cudowne zwycięstwo, umacniając legendę św. Jerzego. Krzyżowcy wierzyli, że wroga rozgromiła armia poległych żołnierzy dowodzonych przez św. Jerzego. Historycy tłumaczyli zwycięstwo rozłamem w tureckiej armii i kłótniami wśród dowódców, ale tak czy inaczej było ono spektakularne. Starożytne miasto miało dla chrześcijan wyjątkowe znaczenie ze względów strategicznych, militarnych i religijnych. W średniowieczu pozostawało pod panowaniem islamskim, lecz większość mieszkańców stanowili chrześcijanie. To tutaj św. Piotr głosił kazania, a słowa „chrześcijanin” po raz pierwszy w historii użyto właśnie w Antiochii. Jeden z najstarszych kościołów chrześcijańskich świata, opisywana już w Dziejach Apostolskich wykuta w skale świątynia zwana Grotą św. Piotra, do dziś stoi nieopodal murów miejskich.

Robert Krótkoudy podczas oblężenia Antiochii. © Wikimedia Commons, domena publiczna, J.J. Dassy.

Wsparcie świętego dla… morderców

Po zdobyciu Antiochii armia krzyżowców ruszyła na Palestynę i święte miasto Jerozolima, które pozostawało pod kontrolą egipskich muzułmanów. W średniowieczu miejsce kaźni i zmartwychwstania Chrystusa było ośrodkiem chrześcijaństwa, a dzięki potężnym umocnieniom twierdza wydawała się niezdobyta. Egipscy władcy Jerozolimy przygotowali się na oblężenie, oczyszczając pola, spędzając zwierzęta i plombując studnie. Armia krzyżowców dotarła pod mury Jerozolimy 7 czerwca 1099 roku i niemal od razu straciła morale na widok doskonale ufortyfikowanego miasta oraz wieści o wojskach nadciągających od strony Kairu z pomocą obrońcom. Krzyżowcy mieli jednak ze sobą relikwię św. Jerzego.

Wkrótce przybyły statki z Anglii i Włoch z zapasami i wsparciem. Wśród oblegających był Robert Krótkoudy, który powierzył swoje wojska św. Jerzemu. Zbudowano potężne wieże oblężnicze, których użyto wraz z taranami, by sforsować miejskie fortyfikacje. 15 lipca krzyżowcy przełamali obronę i głęboko wierzyli, że to zasługa św. Jerzego, który na czele niebiańskiej armii zstąpił z niebios w białej zbroi z czerwonym krzyżem, dosiadając białego wierzchowca, o czym później pisał Wilhelm z Tyre. Niestety ponurym pokłosiem zwycięstwa była masakra żydowskich i muzułmańskich mieszkańców Jerozolimy, jakiej dopuścili się krzyżowcy po przejęciu kontroli nad miastem.

Święty Jerzy zabijający smoka – fresk w kaplicy w dawnej komandorii templariuszy; Coulommiers we Francji. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Szybki ślub w trakcie krucjaty

Z najbardziej walecznym średniowiecznym świętym związał swoje życie jeden z najbardziej walecznych średniowiecznych władców – Ryszard Lwie Serce. Cieszy się on reputacją króla o wybitnych zasługach dla swojego kraju, choć w Anglii spędził zaledwie sześć miesięcy z trwających dekadę rządów. Na tron wstąpił w 1189 roku, po śmierci ojca Henryka II Plantageneta. To właśnie Henryk wraz z królem Francji Filipem II Augustem odpowiedział na wezwanie papieża do trzeciej krucjaty. Niestety plany spaliły na panewce, ponieważ władcy, zamiast wojować z Saladynem, postanowili walczyć sami ze sobą. Wszystko zmieniło się wraz z nastaniem rządów Ryszarda, który natychmiast wyruszył na krucjatę. Z oszczędności czasu postanowił ożenić się po drodze, i w trakcie podboju Cypru, w kaplicy św. Jerzego w Limassol, 12 maja 1191 roku, poślubił księżniczkę Berengarię z Nawarry. Zgodnie z legendą po dotarciu do Ziemi Świętej Ryszard doświadczył wizji świętego. Odwiedził także jego grób w Lyddzie, gdzie modlił się o wstawiennictwo.

Święty Jerzy sekretem templariuszy?

Wojowniczy święty zapisał się także w średniowiecznej sztuce, architekturze i tradycji. Freski datowane na XI lub XII w., odkryte w kościele w Hardham w hrabstwie Sussex, ukazują epizod z bitwy antiochijskiej, a także inne sceny z życia i męczeństwa wojowniczego świętego. Płaskorzeźba z Damerham w hrabstwie Hampshire z XII w. przedstawia Jerzego jako rycerza, który tratuje nieprzyjaciela, dosiadając swego rumaka. W jednej ręce dzierży on uniesiony miecz, a w drugiej tarczę. Imię Jerzego przywoływano poprzez tradycyjne zawołanie bitewne, np. w okresie podboju Walii. Jako przykład można podać most w Shrewsbury na rzece Severn, który był znany w średniowieczu jako Most św. Jerzego. Nieopodal znajdowała się także – dziś już nieistniejąca – kaplica poświęcona temu świętemu, a także warownia normańska.

Wład Palownik na obrazie olejnym pędzla nieznanego artysty, druga poł. XVI w. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Niezwykłe płaskorzeźby odnalezione w jaskini Roystone w hrabstwie Hertfordshire są dowodem popularności św. Jerzego w okresie po krucjatach. Miejsce to założyli templariusze – wojowniczy mnisi, których zakon powstał w 1119 roku dla ochrony pielgrzymów podróżujących przez Ziemię Świętą. W jaskini znajdowała się tajna kaplica zakonu, gdy jego okres prosperity skończył się w 1291 roku. Wówczas posypały się oskarżenia o herezję, Filip IV Piękny jako zwierzchnik Jerozolimy w 1307 roku aresztował i torturował wielu braci, a papież Klemens V ostatecznie zawiesił działalność zakonu. Ściany jaskini pokryte są niezwykłymi płaskorzeźbami o tematyce religijnej, na honorowym miejscu widnieje postać św. Jerzego w zbroi z krzyżem na napierśniku, wskazującego mieczem na Jezusa Chrystusa i jego uczniów. Templariusze mogli upatrywać w świętym ratunku dla Kościoła w tym trudnym okresie. Wierzyli także, że święty Jerzy wziął udział w zwycięskiej bitwie pod Ramleh 25 listopada 1177 roku. Jerzy miał pojawić się na koniu obok umierającego króla Jerozolimy.

Drakula też walczył pod sztandarem świętego Jerzego

Powracający do domów krzyżowcy bez wątpienia przyczynili się do wzrostu popularności postaci św. Jerzego. Synod w Oksfordzie z 1222 roku 23 kwietnia wyznaczył go lokalnym świętem, a oficjalnym patronem Anglii Jerzy został dopiero pod koniec XIV wieku, gdy arcybiskup Canterbury Henry Chichele ustanowił Dzień św. Jerzego świętem, które winno obchodzić całe królestwo, i nakazał świętować go tak samo uroczyście jak Boże Narodzenie. Anglia nie była jednak wyjątkiem. Podczas hiszpańskiej rekonkwisty św. Jerzy miał pomóc pokonać Maurów w bitwie pod Alcoraz w 1095 roku, a później pod El Puig w roku 1237. W 1352 roku Jerzy został patronem Katalonii – w dniu jego święta mężczyźni zwyczajowo dają kobietom czerwone róże, a panie rewanżują się książkami. Cesarz Henryk II Święty ogłosił Jerzego opiekunem niemieckiej szlachty, a w 1015 roku chór katedry w Bambergu otrzymał jego imię. W późnym średniowieczu powstało wiele zakonów i stowarzyszeń noszących imię św. Jerzego lub nawiązujących do jego legendy, mających na celu kontynuację tradycji rycerskich i religijnych. Słynny Order Smoka założony w 1408 roku przez Zygmunta Luksemburczyka, którego celem miała być walka z niewiernymi, zrzeszający m.in. Henryka V, króla Anglii, Władysława Jagiełłę i wielkiego księcia litewskiego Witolda, Alfonsa V Aragońskiego, a także hospodara wołoskiego Włada II Diabła wraz z synem Władem Palownikiem zwanym Drakulą, zakończył działalność, gdy Imperium Osmańskie przestało zagrażać Europie. Do dziś działa jednak Zakon Rycerski Świętego Jerzego Męczennika, założony w 1326 roku przez Karola Roberta Andegaweńskiego.