W drugiej połowie XII wieku Henryk II Plantagenet władał rozległym imperium rozciągającym się od Szkocji po Irlandię, od Pirenejów po Flandrię. Mimo że królestwo Anglii wraz z licznymi ziemiami na kontynencie było prawdziwą potęgą polityczną zachodniej Europy, to przeżyło silny wstrząs wywołany buntem ambitnych synów króla Anglii. Święty Bernard z Clairvaux miał podobno powiedzieć o rodzie Plantagenetów, że od diabła pochodzą i do diabła powrócą, co późniejsi obserwatorzy uznali za proroctwo opisujące bezwzględne intrygi polityczne, walkę o władzę i wojowniczą naturę potężnej andegaweńskiej rodziny panującej.
Po latach zniszczeń i anarchii wywołanej krwawą wojną domową w Anglii toczoną przez króla Stefana z Blois i cesarzową-wdowę Matyldę, w 1154 roku na tronie angielskim zasiadł syn Matyldy i Gotfryda Plantageneta – energiczny Henryk II. Władca zasłynął jako reformator państwa, sprawny administrator, zręczny polityk i znakomity wojownik zaciekle rozszerzający swe terytoria i strefy wpływów podczas kolejnych kampanii wojennych. Dzięki małżeństwu z księżną Akwitanii, piękną i mądrą Eleonorą, Henryk stał się właścicielem rozległych ziem na terenie południowej Francji. Wkrótce w rodzinie Plantagenetów przyszli na świat synowie: Henryk zwany Młodym Królem lub Henrykiem Młodym, Ryszard – który zyskał później przydomek Lwie Serce, Godfryd i Jan[1]. Gdy synowie Henryka podrośli, każdy otrzymał zarząd nad częścią ziem rozległego królestwa. Najstarszy z nich, Henryk Młody, już w 1170 roku został koronowany na króla (jako następca tronu) i otrzymał Andegawenię, a wkrótce także Maine i Normandię. Młodszy Ryszard pod opieką matki miał sprawować rządy nad jej ukochaną Akwitanią. Godfryd, w wyniku podbojów ojca i zaaranżowanego małżeństwa z Konstancją, córką księcia Conana, miał rządzić Bretanią. Jedynie najmłodszego syna, urodzonego w 1167 roku Jana, pominięto w rozdziale ziem, stąd też przylgnął do niego przydomek ,,bez Ziemi”. Chociaż synowie otrzymali tytuły książęce, formalnie nie sprawowali rządów nad swoimi dominiami i nie czerpali z nich dochodów (te bowiem trafiały bezpośrednio do skarbca królewskiego).
© Wikimedia Commons, domena publiczna.
Krnąbrne szczenięta
Chociaż młodzi Plantageneci byli dopiero nastolatkami, za wszelką cenę pragnęli uzyskać pełnię władzy nad swoimi dominiami (w końcu ich ojciec już w wieku 16 lat samodzielnie rządził Normandią). Szczególnie zabiegał o to Młody Król – dumny, wytworny, ale też arogancki i nieodpowiedzialny utracjusz wydający krocie na pełne przepychu życie dworskie, liczne turnieje rycerskie i rozrywki. Taki styl życia Henryka, ożenionego z Małgorzatą, córką króla Francji Ludwika VII, kosztował krocie i przysporzył następcy tronu sporych długów. Właśnie dlatego Henryk tak bardzo zabiegał o możliwość czerpania dochodów ze swojej domeny.
Wśród królewskich synów wyróżniał się także ulubieniec królowej Eleonory, Ryszard. Ten wysoki i dobrze zbudowany młodzieniec także lubował się w rycerskich zmaganiach, choć bardziej pod kątem prowadzenia działań wojennych, które kochał ponad wszystko. Wychowany w kulturze pięknej Akwitanii, nie był jednak prymitywnym brutalem. Matka wpoiła mu zamiłowanie do południowofrancuskiej kultury dworskiej, twórczości trubadurów, układania pieśni i kształcenia się. Ambicje Ryszarda podsycała zarządzająca Akwitanią Eleonora, która w 1172 roku, w kościele opackim świętego Hilarego w Poitiers, zaaranżowała uroczyste i formalne mianowanie czternastoletniego syna księciem Akwitanii. Dumna i niezależna królowa chciała tym sprytnym manewrem zabezpieczyć swoje rodowe dziedzictwo i usankcjonować niezależność ukochanego Ryszarda. Ponadto Eleonora i Henryk oddalili się od siebie (zwłaszcza po licznych romansach Henryka, w tym z ,,Piękną” Rozamundą Clifford) i urażona władczyni pragnęła dokuczyć swojemu znienawidzonemu mężowi.
Kolejny syn, Godfryd, według kronikarzy najinteligentniejszy z całego rodzeństwa, znany był z przebiegłości i knucia intryg. Aby zebrać środki na liczne bunty i kampanie wojenne, bez wahania uciekał się do łupienia kościołów, opactw i klasztorów, żywiąc wobec duchownych nieskrywaną pogardę.
Ambicje królewskich synów, zwłaszcza Henryka Młodego, podsycał król Francji Ludwik VII, być może upatrując w niedorosłym do sprawowania władzy zięciu skłonną do manipulacji marionetkę. Członkowie owego ,,diabelskiego rodu” szukali tylko sposobności, by wywalczyć niezależność od nielubianego ojca.
Czarne chmury nad Henrykiem
Pierwszy wstrząs zachwiał pozycją króla Henryka, gdy podczas konfliktu z kłótliwym i upartym arcybiskupem Canterbury Tomaszem Becketem królewscy rycerze przyboczni 29 grudnia 1170 roku wdarli się do katedry w Canterbury i po krótkiej szarpaninie zamordowali duchownego. Według powszechnej opinii Becketa zabito z inspiracji Henryka. Choć Plantagenet z potężnego władcy nagle stał się ,,wyrzutkiem dla świata”, udało mu się przeczekać burzę i ataki na jego osobę, a nawet częściowo zrehabilitować i doprowadzić do porozumienia z Kościołem. Dla wielu jednak nadal miał na rękach krew biskupa-męczennika. I ten argument także podjęli spiskowcy.
Jednakże iskrą wzniecającą rebelię były zaręczyny sześcioletniego ulubieńca króla – Jana, z córką Humberta, hrabiego Maurienne, w 1173 roku, i przyznanie swojemu pupilowi w ramach uposażenia ważnych, granicznych andegaweńskich zamków: Loudon, Mirebeau i potężnej fortecy Chinon. Czara goryczy przelała się. Król Anglii pochwycił wściekłego Henryka Młodego, by wyjaśnić sporne kwestie i wspólnie udać się do zamku Chinon. Henryk II pozostał nieugięty i rozkazał pilnować krnąbrnego syna. Nocą, gdy król Anglii smacznie spał, Młody Król rozkazał przekupionej straży opuścić most zwodzony zamku i wymknął się z Chinon, galopując przez Normandię, Le Mans, wprost… do Paryża, na dwór swojego teścia króla Ludwika VII. Kapetyng uznał, że oto nadeszła sposobność, by osłabić wewnętrznie i zaatakować znacznie silniejsze państwo Plantagenetów. Gdy zaskoczony Henryk II wysłał do Paryża posłańców z propozycją porozumienia z najstarszym synem i jego powrotu do ojca, emisariusze zastali Młodego Króla w towarzystwie króla Ludwika. Kronikarz Wilhelm z Newbourgha opisał całą dramatyczną scenę rozmowy z posłami angielskimi, gdy Ludwik zapytał z satysfakcją: ,,Kto wysłał do mnie tę wiadomość?”. Oni odpowiedzieli: ,,Król Anglii”, na co monarcha zaprzeczył: ,,To nieprawda! Spójrzcie! Król Anglii jest tutaj teraz i nie wysłał do mnie żadnej wiadomości. Lecz nawet jeśli będziecie nadal nazywali królem jego ojca, który był dawniej królem Anglii, wiedzcie, że on, jako król, nie żyje. A jeśli chce wciąż działać jak monarcha, to powinien szybko zadośćuczynić, zrzekając się swojego królestwa na rzecz swego syna, za co poświadczy cały świat”. Był to casus belli wojny, która ogarnęła prawie całe ziemie Plantagenetów.
Wkrótce do koalicji pod przywództwem Ludwika VII dołączyli książę Ryszard i Godfryd, a także liczni baronowie i feudałowie niezadowoleni z bezwzględnych metod rządzenia Henryka, który zajmował lub burzył ich zamki, nakładał wysokie podatki i zmuszał do licznych świadczeń feudalnych.
Cios ze strony małżonki
Największym szokiem dla Henryka II i jego lojalnych stronników była jednak zdrada królowej Eleonory. Księżna Akwitanii prędko wyruszyła w kierunku Paryża, by dołączyć tam do swych synów będących pod opieką… byłego męża![2]. Eleonora pognała konno przebrana za mężczyznę, jednak agenci Henryka wytropili ją i pochwycili w pobliżu zamku Faye-la-Vineuse, nieopodal Poitiers. Wybuchł prawdziwy skandal – było to wszak nie do pomyślenia, by żona zdradziła politycznie swego męża, a do tego uciekała przebrana za mężczyznę! Uczeni stronnicy Henryka napiętnowali królową, głównie ją obwiniając za bunt synów i konszachty z Francją. Ralf z Diceto, kronikarz i dziekan katedry św. Pawła, stwierdził nawet, że na przestrzeni dziejów można wskazać ponad trzydzieści przypadków rebelii synów przeciwko panującemu ojcu, lecz nie zna żadnego przykładu zdrady królowej, która stanęłaby przeciwko swojemu królewskiemu małżonkowi.
Tymczasem zacieśniała się pętla wokół Henryka II, gdyż do koalicji pod przywództwem króla Francji i synów królewskich dołączył kuzyn króla Anglii, wojowniczy hrabia Flandrii Filip Alzacki, oraz król Szkocji Wilhelm Lew, skuszony przez Młodego Króla obietnicą odzyskania utraconych ziem.
Obrona królestwa przed najbliższymi i sąsiadami
Mimo że sytuacja króla Anglii, otoczonego zewnętrznymi oraz wewnętrznymi wrogami, była tragiczna, monarcha nie wpadł w panikę, ale z godnym wytrawnego stratega spokojem i zimną krwią czekał we wzmocnionych twierdzach na ruchy antagonistów. Nie był jednak sam, gdyż poparła go część lojalnych baronów i zaufanych dostojników państwowych. Ponadto Henryk miał spore zapasy pieniędzy w skarbcu, co umożliwiło mu zaciąg licznych zagranicznych najemników – doborowych i skutecznych, zawodowych zbrojnych – lojalnych dopóki otrzymywali należny żołd. Zwano ich powszechnie routiers, czyli łupieżcami, lub Brabantczykami, ponieważ wielu z nich pochodziło właśnie z tej flamandzkiej krainy. Najemni zbrojni słynęli z bezwzględności, waleczności i dzikiej brutalności wzbudzającej trwogę wśród wrogich wojsk i ludności cywilnej.
Pierwszy ruch uczynili sojusznicy, prowadząc w lipcu 1173 roku atak pod przywództwem hrabiego Flandrii na wschodnią Normandię. Kontyngenty Młodego Króla, Filipa Alzackiego, Ryszarda i króla Francji obległy jednocześnie Verneuil, Gournay oraz Drincourt i miały się spotkać z nacierającymi w stronę Rouen Bretończykami. Gdy jednak pod Drincourt brat hrabiego Filipa, Mateusz z Boulogne, został śmiertelnie raniony bełtem, hrabia Flandrii wycofał się spod murów twierdzy, co ostatecznie zniweczyło plany napastników.
W tym czasie Henryk II nękał atakami wojska francuskie, zmuszając Ludwika do odwrotu, po czym błyskawicznie zaatakował Bretończyków, otaczając ich i biorąc do niewoli bretońskich dowódców: earlów Hugona i Ralfa de Fougeres. Klęski obnażyły słabość króla Francji, który spodziewał się łatwych zwycięstw i nie potrafił skoordynować ataków swoich sojuszników. Zafrasowany niepowodzeniem Ludwik wysłał emisariuszy pokojowych do Henryka. Król Anglii, nie chcąc zaogniać konfliktu, zaproponował swoim synom ugodę w zamian za połowę dochodów z ich ziem. Jednak Ludwik zyskał w międzyczasie nową kartę przetargową i doradzał młodym Plantagenetom, by odrzucili propozycję ojca.
W tym czasie Northumbrię zaatakowali Szkoci pod wodzą króla Wilhelma, pustosząc liczne ziemie i oblegając warowne miasto Carlisle. Ludzie Henryka mężnie stawili opór w twierdzach i wysłali apel o pomoc. Na domiar złego we wschodniej Anglii wylądował zbuntowany Robert de Beamount, hrabia Leicester, który prowadząc armię wynajętych flamandzkich najemników, miał wspomóc działania buntowników i zaatakować twierdze lojalistów. W obliczu zagrożenia lojalni wobec króla panowie zebrali liczne siły i pod dowództwem justycjariusza królewskiego, Ryszarda de Lucy, najpierw wyparli Szkotów, a następnie wyruszyli na spotkanie maszerujących wojsk hrabiego Leicester. Mimo że podobno buntownicy mieli nad wojskami królewskimi czterokrotną przewagę, w bitwie na bagnach w pobliżu Bury Saint Edmunds zostali rozgromieni przez rojalistów, a sam hrabia Robert wraz z małżonką dostał się do niewoli. Mniej szczęścia mieli jego zagraniczny najemnicy – ścigani i masakrowani przez uzbrojoną okoliczną ludność…
Kolejne zagrożenia i bosy marsz ku odkupieniu
Mimo licznych zwycięstw odniesionych dzięki błyskawicznym i celnym działaniom Henryka i jego ludzi, a także mimo sprzyjającego królowi szczęścia, sytuacja w królestwie ponownie stała się groźna wiosną 1174 roku. Rebelianci odnieśli szereg zwycięstw, a ponadto północną Anglię ponownie zaatakował król Wilhelm Lew, prowadząc liczniejsze niż poprzednio wojska szkockie. Na domiar złego hrabia Flandrii zapowiedział przygotowania do inwazji na Anglię. W tej sytuacji król Henryk podjął decyzję o opuszczeniu bezpiecznej Normandii i dopłynięciu do Anglii. Mimo sztormu monarcha bezpiecznie dotarł do wyspy i, co znamienne, zamiast wyruszyć na Szkotów czy rebeliantów… pospieszył do Canterbury, gdzie postanowił poddać się publicznej pokucie. Czy Henryk rzeczywiście wyraził żal za grzechy i śmierć dokuczliwego arcybiskupa? Otóż całe przedstawienie pokutne miało służyć oczyszczeniu wizerunku króla-zabójcy, gdyż dla wielu rebeliantów brak zadośćuczynienia Henryka po mordzie w Canterbury sprowadzał na kraj klątwę i dyskredytował monarchę w oczach poddanych. Dlatego też sprytny Plantagenet nie tylko ubrał się we włosiennicę i poszedł boso do katedry, ale także: Prosił obecnych tam biskupów o odpuszczenie win i poddał swoje ciało surowej karze, otrzymując od trzech do pięciu uderzeń kijem od wszystkich mnichów po kolei, których zebrała się ogromna liczba (…). Proste, choć bolesne, ale jakże skuteczne zagranie propagandowe! Na wieść o królewskiej pokucie zbuntowani feudałowie zaczęli się wahać, a ponadto – być może za sprawą przebłaganego świętego męczennika – Henrykowi jeszcze bardziej sprzyjał los.
© Wikimedia Commons, domena publiczna.
Henryk Zwycięski i synowie marnotrawni
W międzyczasie armia Szkotów traciła czas i siły, bezskutecznie atakując zamki w Wark, Prudhoe i Carlisle. Gdy król Wilhelm wyruszył z wojskami z zamiarem oblężenia twierdzy w Alnwick, śledzący Szkotów lojalni wobec króla rycerze zaszarżowali z impetem na zbrojnych Wilhelma, rozbijając na bagnach liczniejsze szkockie wojska. Szkoci rzucili się do bezładnej ucieczki, a większość z nich wybito lub wzięto do niewoli wraz z królem.
Korzystając z nieobecności Plantageneta, Henryk Młody i Ludwik ponownie zaatakowali Normandię, oblegając Rouen. Jednak po rozprawieniu się ze Szkotami Henryk błyskawicznie przerzucił armię do Normandii i zmusił Francuzów do wycofania się, a króla Ludwika do wysłania próśb o pokój.
Henryk triumfował. W ciągu nieco ponad roku stłumił rebelię synów, baronów i odparł najazdy wrogich sąsiadów. Jednak zamiast mścić się na zdrajcach, postąpił miłosiernie wobec pokonanych. Skruszonym synom przyznał połowę dochodów z ich prowincji. Ponadto Henryk Młody otrzymał – jako zadośćuczynienie za uposażenie Jana – dwa zamki normandzkie i 15 tysięcy funtów, a Ryszard dwa zamki w Poitou. Król Szkocji został potraktowany surowiej, musiał bowiem złożyć hołd lenny Henrykowi i podporządkować swoje ziemie angielskiej koronie. Jedyną osobą, której zwycięski monarcha nie przebaczył, była królowa Eleonora. Do końca panowania swego męża miała pozostać w odosobnieniu, strzeżona w zamkach południowej Anglii, z dala od ukochanej Akwitanii.
Królewskie pisklęta na pewien czas zaprzestały swych knowań. Jednak w przyszłości miało dojść do kolejnych buntów synów Henryka, a ich konsekwencje okazały się znacznie poważniejsze.
Bibliografia
Barber R. Henry Plantagenet, 2001.
Barlett, R., England under the Norman and Angevin Kings 1075-1225. Oxford 2002.
English Historical Documents online tom II 1042-1189, pod red. D. C. Douglas and G. W. Greenaway, Routledge 2015.
Gillingham J., Richard I, London 1999.
Gillingham J., The Angevin Empire. Second edition, London-New York 2001.
Jones D., Plantageneci. Waleczni królowie, twórcy Anglii, przeł. M. Karwowska, Kraków 2014.
Mclynn F., Lionheart and Lackland. King Richard, King John and the Wars of Conquest, London 2006.
Warren, W.L, Henry II London 2000.
