Po zwycięstwie pod Bosworth 22 sierpnia 1485 roku na angielskim tronie zasiadła nowa dynastia – Tudorowie. Jej pierwszy przedstawiciel, Henryk hrabia Richmond, już na polu walki nałożył na swoje skronie koronę zdjętą ze zmasakrowanej głowy Ryszarda III z rodu Yorków, który poległ w boju. Kim był ów człowiek, który niczym deus ex machina pojawił się na kartach angielskiej historii, pokonał niesławnego króla i zakończył trwającą od trzydziestu lat wojnę pomiędzy przedstawicielami Yorków i Lancasterów, w nawiązaniu do ich herbów nazwaną wojną Dwóch Róż?
Wątpliwe pochodzenie
Zanim Henryk Tudor, potomek bocznej linii Lancasterów, został królem i poprzez małżeństwo z Elżbietą z rodu Yorków pogodził dwa zwaśnione rody, przyszło mu zaznać sierocej doli, wieść żywot wygnańca i toczyć walkę o władzę, do której miał wątpliwe prawo i której wynik wcale nie był pewny.
Urodzony na zamku Pembroke w roku 1457, ojca nigdy nie poznał. Edmund Tudor (ok. 1430–1456) zmarł bowiem przed narodzinami syna. W czasie wojny Dwóch Róż, jako przyrodni brat Henryka VI, Edmund stał po stronie Lancasterów i chociaż po matce z rodu de Valois w jego żyłach płynęła królewska krew, był po części parweniuszem, o czym za rządów Tudorów nikt nie odważył się mówić.
Katarzyna de Valois (1401–1437), młoda wdowa po Henryku V, została oddalona z dworu przez jego braci, książąt Bedford i Gloucester, którzy przejęli opiekę nad małoletnim następcą tronu i dołożyli wszelkich starań, aby nie wyszła powtórnie za mąż. Ktoś ze zbyt wysokiego rodu mógłby przecież zagrozić ich pozycji, stając się pełnoprawnym opiekunem przyszłego władcy, natomiast człowiek niżej urodzony przyniósłby hańbę rodowi Lancasterów. Między innymi dlatego parlament zatwierdził uchwałę, która zabraniała królowej zawarcia małżeństwa bez zgody monarchy, a każdy, kto ośmieliłby się ją poślubić bez przyzwolenia króla, miał utracić ziemię. Do stracenia mieli jednak niewiele ludzie pokroju Owena Tudora, który pochodził ze zubożałej walijskiej szlachty, pozbawionej po antyangielskim powstaniu majątków ziemskich, i który na dworze królowej pełnił służbę garderobianego. Nie wiadomo dokładnie ani kiedy (najpewniej około 1430 roku), ani w jakich okolicznościach doszło do ślubu Owena z Katarzyną, bo został on zawarty w ścisłej tajemnicy.
Para doczekała się czwórki dzieci: zmarłej w dzieciństwie i nieznanej z imienia córki; chłopca Owena, który wstąpił do zakonu benedyktynów i umarł tam w zapomnieniu; oraz Edmunda i Jaspera, którzy po przedwczesnej śmierci matki wychowywali się w klasztorze, a potem – za zgodą Rady Królewskiej – na dworze wespół z przyrodnim bratem, Henrykiem VI (1421–1471). Owen został na początku uwięziony, ale łagodny z usposobienia król po około dwóch latach przywrócił go do łask, a chłopców obdarzył iście braterską miłością, i kiedy wkroczyli w dorosłość, obdarował ich godnościami, z którymi wiązały się ogromne nadania ziemskie. Starszy otrzymał tytuł hrabiego Richmond, a młodszy hrabiego Pembroke, co uczyniło ich pierwszymi Walijczykami w Anglii, którym nadano szlachectwo. Jednocześnie Edmundowi powierzono opiekę nad osieroconą Małgorzatą Beaufort (1443–1509), prawnuczką Jana z Gandawy, która była jedyną spadkobierczynią książąt Somerset i najbogatszą dziedziczką w kraju. Kiedy skończyła dwanaście lat, odbył się jej ślub z Edmundem Tudorem.
Dla Henryka VII matka była księżniczką krwi, jednak legalność pochodzenia bocznej linii Lancasterów, zwanej Beaufortami (od ojcowskiego zamku), była wcześniej powszechnie kwestionowana. Beaufortowie wywodzili się bowiem ze związku Jana z Gandawy i jego wieloletniej kochanki Katarzyny Swynford, i chociaż książę poślubił ją po śmierci żony, a zrodzone wcześniej dzieci zostały legitymizowane specjalnym aktem parlamentu, w dokumencie znalazła się klauzula uniemożliwiająca członkom tego rodu zgłaszanie pretensji do tronu.
Spadkobierca Lancasterów
Po śmierci Ryszarda II w 1400 roku wygasła główna linia Plantagenetów, a władzę przejęli potomkowie Jana z Gandawy zwani Lancasterami, legitymujący się czerwoną różą, przeciwko którym w roku 1455 wystąpili Yorkowie z białą różą w herbie, wywodzący się od jego młodszego brata, Edmunda księcia Yorku. Tak oto rozpoczęła się wojna Dwóch Róż, której ofiarami mieli stać się lojalni wobec Lancasterów ojciec i dziadek przyszłego Henryka VII i która otworzyła mu drogę do tronu.
Jeszcze zanim zakończył się pomyślny okres w życiu synów Owena Tudora, o wpływ na ich przyrodniego brata, u którego we wczesnej młodości rozpoznano oznaki choroby psychicznej, zaczęli walczyć królewska małżonka Małgorzata Andegaweńska (1430–1482) oraz ambitny kuzyn Ryszard (1411–1460), książę Yorku. Konflikt zaostrzył się, kiedy w październiku 1453 roku królowa urodziła syna, którego Henryk VI zgodził się odsunąć od tronu i wyznaczył swoim następcą Ryszarda. Powiadano bowiem, że małżeństwo nie zostało nigdy skonsumowane, a maleńki Edward nie jest jego dzieckiem. Małgorzata nie myślała ustąpić. Yorkowie wszczęli bunt.
Wierny sprawie lancasterskiej Edmund Tudor udał się do Walii, gdzie zdobył zamek Carmarthen, ale jesienią 1456 roku trafił do niewoli. Wkrótce zmarł na dżumę lub z powodu odniesionych ran. Jego młodziutka żona oczekiwała tymczasem w Pembroke, na zamku Jaspera, narodzin potomka. Poród był bardzo trudny i na skutek powikłań stała się bezpłodna. Maleńki Henryk od początku wychowywał się pod opieką bezdzietnego stryja i pozostał na jego dworze nawet wówczas, gdy matka poślubiła lorda Stafford i przeniosła się do majątku męża. Nie dane mu było jednak dorastać w spokoju.
W roku 1460 do kraju powrócił wygnany wcześniej książę Yorku, którego zwolennikom udało się pojmać samego króla. Książę co prawda zginął 30 grudnia, lecz sprawa yorkistów nie upadła, ponieważ na ich czele stanął jego zapalczywy, niespełna dwudziestoletni syn, który niebawem miał zostać ogłoszony Edwardem IV. Już w lutym następnego roku w bitwie pod Mortimerʼs Cros, w której ujęto, a następnie ściętego Owena Tudora, zadał on druzgocącą klęskę oddziałom Lancasterów. Pozbawiony opieki czteroletni Henryk Tudor trafił pod kuratelę yorkisty hrabiego Wilhelma Herberta, lecz choć wychowywał się w przepychu i planowano ożenić go z którąś z jego córek, w istocie był więźniem. Stryj Jasper zaś, któremu udało się ocalić życie, został pozbawiony tytułu i majątku i musiał szukać schronienia za granicą, podobnie jak król i królowa, którzy uciekli do Szkocji. Niestrudzenie, wykorzystując swój status królewskiego brata na uchodźstwie i krewniaka francuskiej rodziny królewskiej, Jasper przez lata zabiegał o pomoc na dworach Bretanii, Szkocji oraz Francji. Udało mu się nawet zebrać wystarczającą liczbę ludzi, aby prowadzić wojnę partyzancką i niszczyć pojedyncze posterunki yorkistów, jednak działania te nie zmieniły sytuacji Lancasterów, z których większość przebywała na wygnaniu.
Przełom nastąpił dopiero w 1470 roku, po tym jak potężny hrabia Warwick zbuntował się przeciw Edwardowi IV, który musiał uchodzić z kraju, i z powrotem osadził na tronie bezwolnego Henryka VI. Jasper Tudor z dnia na dzień odzyskał majątek, tytuły oraz wpływy i sprowadził z Walii niespełna czternastoletniego bratanka. Niestety, wiosną następnego roku Edward IV powrócił do Anglii, pokonał Lancasterów w bitwach pod Barnet 14 kwietnia, gdzie poległ hrabia Warwick, i pod Tewkesbury 4 maja, gdzie zginął młody Edward, syn Małgorzaty Andegaweńskiej, a na osadzonego w Tower Henryka VI wydał wyrok śmierci.
Wraz ze śmiercią Henryka VI oraz jego syna wygasła linia Lancasterów. Na arenie dziejów pozostali tylko spokrewnieni z nimi Beaufortowie, a raczej ich przedstawicielka, lady Małgorzata Beaufort, ponieważ ostatni z kuzynów właśnie położył głowę pod katowski topór (za udział w bitwie pod Tewkesbury). Zaś jedynym jej spadkobiercą był syn Henryk, który udał się z Jasperem na wygnanie do Bretanii, gdzie miał spędzić jedenaście kolejnych lat. I choć jego roszczenia do tronu były wątpliwe i oparte na linii sukcesji z nieprawego łoża, przez Lancasterów był odtąd uważany za prawowitego dziedzica.
Mimo wątpliwego pochodzenia
Kiedy czternastoletni Henryk uchodził z Jasperem na kontynent, nikomu nawet się nie śniło, że kiedykolwiek zasiądzie na angielskim tronie. Yorkowie trzymali się mocno. Władzę sprawował młody i dynamiczny Edward IV, którego w rządach wspierali bracia – Jerzy książę Clarence i Ryszard książę Gloucester. Mało tego, rosło już nowe pokolenie Yorków, ponieważ król doczekał dwóch męskich dziedziców, a każdy z jego braci miał własnego syna. Pretendentów do tronu było więc tak wielu, że niepodobna byłoby ich wszystkich usunąć. W dodatku legitymowali się mocniejszymi prawami do tronu niż parweniusz Henryk.
A jednak temu ostatniemu sprzyjało szczęście. Yorkowie po części mieli wyniszczyć się sami. W roku 1478 książę Clarence został utopiony w beczce małmazji, a wiosną 1483 roku zmarł niespodziewanie Edward IV, pozostawiając po sobie nieletnich następców. Wbrew woli królowej, władzę w imieniu bratanka przejął książę Gloucester, który już w lipcu ogłosił się nowym królem – Ryszardem III. Osadzeni w Tower książęta, Edward V i jego brat Ryszard, zniknęli bez śladu i do dziś nie ma pewności, co się z nimi stało.
Już jesienią stronnicy Lancasterów zaczęli się burzyć przeciwko uzurpatorowi, a z Francji wyruszyła flota Henryka Tudora, której szyki pokrzyżował sztorm. Mimo iż ta pierwsza poważna próba sięgnięcia po władzę zakończyła się niepowodzeniem, Henryk nabrał pewności siebie, i aby wzmocnić pretensje do tronu, obiecał poślubić Elżbietę, córkę Edwarda IV. Zyskał tym przychylność wielu yorkistów, którzy zaczęli się odsuwać od Ryszarda. Królowi zaszkodziły także plotki o rzekomo zleconym przez niego morderstwie bratanków, a śmierć chorowitego syna, a nieco później żony, załamały go. Kiedy więc stawał do bitwy z armią Henryka pod Bosworth 22 sierpnia 1485 roku, nie mógł być pewny ani wierności swoich ludzi, ani wygranej. I rzeczywiście, zdradził go lord Stanley, trzeci mąż Małgorzaty Beaufort, co przechyliło szalę zwycięstwa na stronę Henryka Tudora, który mimo wątpliwego pochodzenia miał zostać założycielem jednej z najsławniejszych dynastii w dziejach i jednym z najwybitniejszych władców Anglii.
Bibliografia:
Historia świata. Encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, t. I–III, Warszawa 2008.
G.J. Meyer, Tudorowie. Prawdziwa historia niesławnej dynastii, Wydawnictwo Astra, Kraków 2012, s. xiv i 36–45.
Penn, Henryk VII. Świt Anglii Tudorów, Wydawnictwo Astra, Kraków 2014.
