Jak w Ziemi Świętej w czasach krucjat zamki budowano…

Antiochia, październik 1097 roku. Armia krzyżowców, podążająca na podbój Jerozolimy, zatrzymuje się pod wielkim syryjskim miastem. Krzyżowcy z podziwem patrzą na piętrzące się przed nimi kilkukilometrowej długości mury, bramy i baszty, schodzące stopniowo z wysokości góry Sylpion, wraz z górującą nad miastem potężną cytadelą. Jeśli nie liczyć Nicei w Azji Mniejszej, która skapitulowała ostatecznie przed Bizantyjczykami, oraz Edessy, przejętej od Ormian bez walki, jest to pierwsza wielka twierdza lewantyńska, którą mieli zdobywać łacinnicy. Twierdza ta miała zatrzymać ich na wiele miesięcy, spędzonych najpierw na jej opanowaniu, a następnie obronie przed odsieczą muzułmańską pod dowództwem emira Kurbughi, władcy Mosulu, pokonanego ostatecznie w walnej bitwie pod murami miasta 28 czerwca 1098 roku. Być może właśnie wtedy wodzowie pierwszej krucjaty zaczęli pojmować specyfikę walki na Wschodzie oraz znaczenie warowni w systemie obronnym przyszłego Królestwa Jerozolimskiego.

Baldwin I z Bouillon wkracza do Edessy. Wikimedia Commons, domena publiczna.

Z lekcji antiocheńskiej krzyżowcy wyciągnęli właściwe wnioski. Wkrótce miał nastąpić czas podboju i obrony Ziemi Świętej, czas budowy zamków.

Po pierwszej krucjacie

Dwunastego sierpnia 1099 wojska krzyżowe starły się pod Askalonem z armią egipskich Fatymidów, idących ze spóźnioną odsieczą zdobytej kilka tygodni wcześniej Jerozolimie. Zwycięstwo nad Saracenami w tej bitwie było faktycznie końcem pierwszej krucjaty, nie oznaczało jednak końca walki o utrzymanie się w Ziemi Świętej i obrony szlaków pielgrzymkowych do najbardziej czczonych miejsc chrześcijaństwa – Jerozolimy, Nazaretu, Betlejem i innych.

Większa część krzyżowców powróciła po odzyskaniu Świętego Miasta drogą morską do Europy; przy Gotfrydzie z Bouillion, który rezygnując z tytułu królewskiego, obwołał się „obrońcą Świętego Grobu”, pozostało zalewie kilkuset rycerzy. Jak przetrwać z garstką wojska wśród morza wrogiego chrześcijanom islamu, dążącego do pomszczenia hańby i odzyskania utraconych wcześniej ziem? Należało stworzyć w Outremer najbardziej ufortyfikowany obszar na świecie, autentyczną „linię Baldwina” (jej nazwa pochodzi od imienia brata Gotfryda z Bouillon, który po jego rychłej śmierci w 1100 roku stał się rzeczywistym założycielem Królestwa Jerozolimskiego). W tym czasie przy krzyżowcach, zwanych powszechnie przez muzułmanów, niezależnie od pochodzenia, Frankami, pozostały ufortyfikowane miasta: Jerozolima, Nablus, Bajsan, Tyberiada i Saint-Abraham (Hebron), wraz z niezwykle ważnymi dla utrzymania komunikacji z Zachodem portami w Jafie i Hajfie. Osobna grupa twierdz frankijskich znajdowała się w położonym około dwieście kilometrów dalej na północ Księstwie Antiochii, rządzonym przez jednego z przywódców krucjatowych, Boemunda I. Były to, poza stołeczną Antiochią: port w Saint-Simeon, Arta i Maarat an-Numan. Wreszcie jeszcze dalej na północny wschód leżało Hrabstwo Edessy z twierdzami w Edessie, Samosacie, Ajn Tab i Turbesselu. W sumie było to zaledwie kilkanaście twierdz, zbyt mało do stawienia oporu ewentualnemu atakowi ze strony Saracenów. Szok wywołany nagłym pojawieniem się obcych najeźdźców mógł szybko minąć i należało spodziewać się muzułmańskich prób „rekonkwisty”.

Fragmenty pozostałości zamku Montreal, której budowę rozpoczął Baldwin. Pixabay.com, LoggaWiggler

Budowa systemu obronnego Ziemi Świętej

Nie na próżno Baldwin I z Bouillon uchodzi za właściwego twórcę Królestwa Jerozolimskiego oraz głównych założeń jego systemu obronnego. Już jako władca Edessy (1097–1100) z powodzeniem odparł kilkutygodniowe oblężenie swojej stolicy przez emira Kurbughę i rozpoczął wzmacnianie systemu obronnego nad Eufratem, zdobywając na Saracenach twierdze Samosata, Sarudż i Beredżik. Jako król Jerozolimy (1100–1118) miał dokonać znacznie więcej. Nastąpił podział zadań. Z jednej strony należało uzyskać połączenie lądowe z resztą posiadłości krzyżowców w północnej Syrii, wypierając Saracenów z miast i twierdz nadmorskich, z drugiej poszerzyć i zabezpieczyć pas lądowy znajdujący się pod kontrolą krzyżowców. Jeden z wodzów i krewny księcia Antiochii Tankred z Hauteville wziął na siebie Galileę; do zajętej jeszcze w czasach Gotfryda Tabarii (Tyberiady) dołączył Nazaret, górę Tabor oraz Beisan (Bajsan), czyli starożytne Scytopolis. Otoczył te dwa miasta potężnymi murami. Tyberiada miała stać się stolicą Księstwa Galilei. W samej Jerozolimie wzniesiono na ruinach fortyfikacji z czasów Heroda Wielkiego potężną cytadelę. Średniowieczna Wieża Dawida, wzniesiona blisko Bramy Jafy, na fundamentach fortyfikacji Heroda Wielkiego, została mocno przez krzyżowców przekształcona. Była ona w istocie miejskim donżonem, Praesidium civitatis, jak o niej powiada kronikarz Wilhelm z Tyru. Mogła służyć mieszkańcom za schronienie w razie ataku. Umieszczono w niej składy otoczone murami obronnymi i fosami; w tychże składach magazynowano zasoby wody i żywności. W 1101 roku Tankred zajął porty Arsur (Arsuf), Cezareę oraz ufortyfikował Rames (Ramlę). W 1102 podniósł znaczenie twierdzy Safed, strzegącej drogi do Akki, a Hugo z Saint-Omer, jego następca w Księstwie Galilei, jak się wydaje, wzniósł tam obronny zamek.

25 maja 1104 roku Baldwin zajął Akkę, która miała stać się później portem notującym niespotykane obroty handlowe. W 1105 roku Hugo z Saint-Omer zbudował Toron (Tibnin), twierdzę, mającą za zadanie uniemożliwiać ataki na ziemie chrześcijan ze strony garnizonu egipskiego Tyru.

W tym samym roku książę Galilei poszerzył swoją domenę poza Jordan i Jezioro Tyberiadzkie, w regionie Terre de Suète, a Frankowie zbudowali tam Qasr Berdaouil (Fort Baldwina), jednak po zniszczeniu wkrótce tego zamku przez Damasceńczyków, Frankowie wybrali mniej wysuniętą pozycję w jaskini-twierdzy Dżabal al-Habis, położonej na południowym brzegu Jarmuku (Sheriat al-Menadire).

Prawdopodobnie w tym samym okresie Baldwin zbudował Chastel-Arnoul, niewielki fort równinny strzegący drogi pielgrzymiej prowadzącej z Jafy do Jerozolimy przez Ramlę i Lyddę.

W 1110 roku król zdobył porty w Bejrucie i Saidzie (Sydonie). Odtąd całe wybrzeże południowej Syrii oraz Palestyny, poza portami w Tyrze i Askalonie, znalazło się w posiadaniu krzyżowców.

W 1115 roku Baldwin powiększył swoje królestwo w kierunku wschodnim, zajmując z drugiej strony Morza Martwego Outrejordain (Zajordanię), który stał się dla frankijskiej kolonii źródłem pokaźnych dochodów. Zaczął tu wznosić twierdzę Montreal (Shobak); następnego roku żołnierze zbudowali niewielki zamek Li Vaux Moise (Dolina Mojżesza, zwany przez Arabów Wu’eira) i zajęli port nad Morzem Martwym – Ajlat, gdzie wznieśli wieżę i zbudowali twierdzę na pobliskiej wysepce Graye.

Średniowieczna Wieża Dawida w Jerozolimie. Pixabay.com, restaurandocoracoes.

Również w 1116 roku, chcąc zająć Tyr, który zagrażał twierdzy Toron, król wzniósł na południe od tego miasta zamek Scandelion.

Za jego następcy Baldwina II (1118–1131) Frankowie, wspomagani przez Wenecjan, 7 lipca 1124 roku zajęli Sour (Tyr). W następnym roku (1125) król zbudował na górze Glavien obronny zamek Bejrut.

W 1219 roku zajął Belinas (Banijas), czyli antyczną Cezareę Filipową, położoną u źródeł Jordanu, a na sąsiadującym wzniesieniu wybudował wielki zamek Subeibe, który stał się frankijskim fortem granicznym między Tyrem a Damaszkiem. Wiadomo, że w 1128 roku Frankowie zajęli fort Belhacem, położony na wschód od Saidy (Sydonu).

Następny król, Fulko Andegaweński (1131–1143), był wielkim budowniczym. Aby chronić drogę pielgrzymów prowadzącą z Jafy do Jerozolimy, pod koniec 1132 i na początku 1133 roku blisko Betenoble (Bajt Nuby) odbudował Chastel Arnoul.

Aszkelon cały czas stawiał opór, a jego garnizon bez ustanku niepokoił obszary wiejskie Judei. Król postanowił zablokować jego przedpola pasem twierdz, wznosząc trzy zamki w tym samym stylu, zaopatrzone w donżon zamknięty w murach wzmocnionych czterema basztami.

Na początku, prawdopodobnie w 1134 roku, przy drogach prowadzących z Gazy i Askalonu do Hebronu powstał Bethgibelin (Bajt Dżibrin). Zamek ten został powierzony pieczy rycerskiego zakonu joannitów, zwanych w tym czasie szpitalnikami. W 1141 roku na wierzchołku góry wznoszącej się nad drogą z Askalonu do Ramli i Jafy, na miejscu starożytnej Jamni (Yawne), Fulko zbudował zamek Ibelin. Wspomniany Wilhelm z Tyru opisał to miejsce, wskazując, że do budowy twierdzy wykorzystano materiały znajdujące się w tutejszych ruinach. W następnym roku wzniósł naprzeciw Askalonu kolejny zamek, Blanche-Garde (Tell es-Safi), zamykający drogę prowadzącą z Askalonu do Jerozolimy.

W 1139 roku Fulko zajął ufortyfikowane wzgórze Qala’at al-Shaqif na krańcu łańcucha górskiego Libanu i nakazał zbudowanie kwadratowego donżonu zamkniętego w murach obronnych, zwanego później zamkiem Beaufort. Jego fragmenty zachowały się do dziś, otoczone pozostałościami późniejszych konstrukcji arabskich i frankijskich.

Wreszcie w 1142 roku jeden z jego wasali, Pagan Cześnik, umocnił fortyfikacje Outrejordain, budując zamek potężniejszy od Montreal, wielką i do dziś zachowaną cytadelę Kerak de Moab.

Nie bez znaczenia dla dziejów Królestwa Jerozolimskiego jest fakt, że w tym samym roku hrabia Trypolisu oddał w ręce szpitalników zamek, który miał później nosić nazwę Krak des Chevaliers, a który dzięki aktywności tego wielkiego zakonu rycerskiego miał stać się najpotężniejszą twierdzą na terenie Syrii.

W pierwszym roku panowania Baldwina III (1143–1162) królowa regentka Melisanda założyła w Betanii, wiosce położonej w sąsiedztwie Jerozolimy, na drodze do Jerycha, benedyktyński klasztor. Dobudowała do niego potężną wieżę, przeznaczoną na schronienie dla zakonników w przypadku muzułmańskiej inwazji.

Baldwin III, pragnąc zająć wielkie portowe miasto Askalon, będące ostatnią muzułmańską enklawą na wybrzeżu, ufortyfikował opuszczone miasto Gadres (Gaza) na południu, budując tam w 1150 roku cytadelę, do której obrony wyznaczył templariuszy. Cytadela w Gazie wzmacniała zatem system blokady usytuowany wokół Askalonu razem z trzema zamkami zbudowanymi przez Franków za czasów Fulka – Ibelinem, Bethgibelinem i Blanche-Garde.

Krak des Chevaliers z czasem stał się jednym z najpotężniejszych zamków na terenie Syrii. Pixabay.com, lyad.

Trzy lata później (1153) Askalon, ostatni bastion Fatymidów w Palestynie, wpadł w ręce krzyżowców.

W 1157 roku Baldwin III odbudował wzmocnione basztami mury obronne miasta Belinas (Banijas), które Nur ad-Din właśnie zniszczył na skutek bezowocnego ataku na sąsiednią twierdzę Subeibe, na granicy Galilei.

Za Amalryka I (1162–1174) zakon szpitalników pozyskał zamek Belvoir (przed rokiem 1168), wzmacniając jego obronność; zamek ów, stojący na wzgórzu ponad Jordanem, strzegł drogi wiodącej przez przejście zwane Pont de la Judaire.

Król Amalryk I, który chciał opanować Kair i cały Egipt, zbudował przed 1170 rokiem na południe od Gazy, na samym krańcu pustyni, zamek Darum (Deir al-Belah). Twierdza miała zatrzymać armię muzułmańską mogącą usiłować przejść wzdłuż wybrzeża, jak również służyć za punkt koncentracji i przyszłych działań zaczepnych przeciwko Egiptowi.

Baldwin IV (1174–1185) zbudował na wschód od Safed na życzenie templariuszy wysunięty do przodu Chastellet (Kasr al-Atra) (1178–1179), strzegący Brodu Jakuba (Gué de Jacob). W tym samym czasie, po utracie przez królestwo w 1164 roku zamku Subeibe, jak również miasta Banijas wraz z przyległymi terytoriami, i wycofaniu się znad starej granicy, pan Toronu odbudował nad nową granicą zniszczony zamek Hunin, który przemianował na Chateau Neuf (1178).

Krużganki w ruinach Krak des Chevaliers. Pixabay.com, lyad.

Zmierzch krucjat i przebudowa systemu obronnego

Dochodzimy do bolesnego dla Królestwa Jerozolimskiego okresu, do lat wielkich sukcesów militarnych Saladyna, kiedy to niemalże cała Palestyna wpadła w ręce zwycięskiego sułtana.

Jednak po trudnych latach 1187 i 1188, kiedy większa część twierdz królestwa została zdobyta, a niektóre z nich zniszczono, chrześcijanie Wschodu wspomagani przez rycerzy francuskich i angielskich trzeciej krucjaty odbudowali częściowo dawne Królestwo Jerozolimskie.

W trakcie tej krucjaty Ryszard Lwie Serce odnowił niektóre fortyfikacje. Saladyn zburzył między innymi mury obronne Jafy i Askalonu, zamek Ramla, Toron des Chevaliers oraz fort Belmont. Ryszard odbudował mury obronne Jafy (wrzesień–październik 1191 roku), odzyskał Casal de la Plaine (Chastel des Plains), który powierzył pieczy templariuszy, jak również Chastel de Maen. Te dwa forty tworzyły pierwsze elementy strategicznej linii chroniącej drogę pielgrzymią prowadzącą z Jafy do Jerozolimy.

Pod koniec stycznia 1192 roku Ryszard naprawił mury obronne Askalonu i odzyskał Darum.

Właśnie w tym okresie frankijska architektura militarna zyskała nowy aspekt. System obronny stał się bardziej przemyślany, pojawiły się okrągłe wieże, a proste łupki zastąpiono dokładnie obrobionymi kamieniami.

W Syrii podjęto wówczas wielkie prace, które nadały zamkowi Krak des Chevaliers oraz twierdzy Margat ich majestatyczny wygląd. Trzeba pamiętać, że Margat został sprzedany w 1186 roku szpitalnikom, a w tym samym mniej więcej czasie zakon rozpoczął budowę murów zewnętrznych Krak des Chevalliers oraz wielkich okrągłych wież, tworzących donżon. Owe przedsięwzięcia dobiegły końca około roku 1203.

Na północy królestwa król Amalryk II (1197–1205) odbił w 1197 roku całkowicie zrujnowany Barut (Bejrut). Jan z Ibelinu, „stary pan z Barutu”, podjął wówczas wielkie prace w celu przywrócenia miastu jego obronnego charakteru.

Jan z Brienne (1210–1225) zbudował na początku swojego panowania cytadelę w Tyrze.

Pomimo wielkiego wysiłku trzeciej krucjaty większa część Palestyny pozostała w rękach muzułmanów. Dawne twierdze Franków, jak Subeibe czy Beaufort, zostały dodatkowo wzmocnione przez zdobywców. Na zajętych terenach muzułmanie zbudowali nowe zamki, na przykład twierdzę na górze Tabor, wzniesioną w 1211 roku przez Malika al-Adila. Owa budowla była jednym z pretekstów zwołania piątej krucjaty (1217). W 1213 roku papież Innocenty III wygłosił kazanie do chrześcijan zachodnich, czyniąc aluzję do budowy wspomnianej nowej muzułmańskiej twierdzy, zagrażającej portowi w Akce.

Pod koniec roku 1217 roku krzyżowcy oblegli Tabor, jednak zrezygnowali ze szturmu w chwili, kiedy obrońcy mieli już kapitulować. Malik al-Adil wkrótce postanowił jednak zburzyć twierdzę, obawiając się, że gdy wpadnie ona w ręce Franków, posłuży im za bazę operacyjną działań przeciwko muzułmanom.

2 lutego 1218 roku Gautier z Avesnes, wspierany przez templariuszy oraz krzyżaków, rozpoczął na półwyspie położonym na południe od Akki budowę potężnej twierdzy Château Pèlerin (Atlit), która stała się jedną z głównych fortec templariuszy w Palestynie. Również w 1218 roku, w lutym król Jan z Brienne rozpoczął fortyfikowanie Cezarei, jednak pod koniec tegoż roku miasto zajął Malik al-Moaddham, równając z ziemią świeżo wybudowane obronne konstrukcje. Odbudowali je w 1228 roku niemieccy krzyżowcy szóstej krucjaty. Ci sami krzyżowcy 10 listopada 1227 roku zainicjowali budowę Montfort lub Franc Chastiau (Qal’at el-Qurain). Twierdza ta stała się główną fortecą krzyżaków, którzy ją rozbudowali w 1229 roku. W czasie gdy krzyżowcy niemieccy budowali Montfort, krzyżowcy francuscy i angielscy wznieśli na wysepce, położonej u wejścia do portu w Sajdzie (Sydonie), niewielki zamek morski, którego budowa trwała zaledwie cztery miesiące (11 listopada 1227 – 2 marca 1228 roku). Od listopada 1228 do lutego 1229 roku Fryderyk II fortyfikował Jafę.

Dziesięć lat później rozpoczęła się krucjata francuska, dowodzona przez Tybalda IV, hrabiego Szampanii i króla Nawarry. Ów władca, dzięki traktatowi zawartemu z sułtanem Damaszku Ismailem, uzyskał zwrot terenów Sajdy i Tyberiady wraz z wielkim zamkiem Beaufort (1240), który do tej pory zajmowany był przez silny garnizon muzułmański. Do dziś zachowały się ślady prac wykonywanych w tym zamku w XIII wieku, a wzniesionym przez Franków wiek wcześniej.

Jan z Brienne i jego pierwsza żona, Maria. Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kiedy cała Galilea znalazła się na nowo w rękach krzyżowców, templariusze odbudowali w 1240 roku zamek Safed, rozebrany w 1218 roku. Wzniesiony w strategicznym miejscu nad Jordanem, zamek ów panował nad równiną leżącą u stóp gór Górnej Galilei, strzegąc drogi prowadzącej z Akki do Damaszku.

Safed, nad wznoszeniem którego pracowano przez dwa i pół roku, stał się jedną z najpiękniejszych twierdz wybudowanych przez krzyżowców w XIII wieku.

Jeden z wodzów krucjaty francuskiej, książę Burgundii Hugon IV, rozpoczął przebudowę murów obronnych Askalonu i nie chciał powrócić do Francji (marzec 1241 roku), zanim nie ujrzy końca podjętych prac.

W tym okresie sułtan Egiptu As-Salih Ajjub, potwierdzając ustępstwa władcy Damaszku, zawarł z Frankami korzystny dla nich pokój. Uznał ich władanie terytoriami wokół Bejrutu, Saidy wraz z zamkiem Beaufort, Galileą wraz z Toronem, Chateau Neuf, Tyberiadą, górą Tabor oraz Belvoir, Betlejem, częścią Jerozolimy oraz drogą prowadzącą od tego miasta do Jafy, wreszcie Askalonem wraz z przynależnym terytorium.

W tymże samym roku 1241 Jan II z Ibelinu fortyfikował port Arsuf, a książę Galilei Odon z Montbeliard odbudowywał mury Tyberiady.

Traktat zawarty z sułtanem Ismailem w latach 1243–1244 oddawał Jerozolimę chrześcijanom. Templariusze zaraz podjęli budowę cytadeli w zrujnowanym mieście. Niestety, 23 sierpnia 1244 roku Frankowie ostatecznie utracili Święte Miasto, odebrane im przez Chorezmijczyków.

Docieramy do okresu pobytu w Palestynie Ludwika Świętego po porażce krucjaty egipskiej.

W latach 1250–1254, po powrocie mameluckiej niewoli, wielkie prace fortyfikacyjne na terenie Palestyny przedsięwziął Ludwik Święty. W maju 1250 roku rozpoczął ostatni etap fortyfikowania Akki, od 1251 do początku 1252 roku czynił to samo w Jafie i Cezarei; w maju i czerwcu 1253 roku kierował pracami przy wznoszeniu fortyfikacji Jafy, której mury zostały oflankowane dwudziestoma czterema basztami. Wreszcie od lipca 1253 do lutego 1254 roku zbudował w Sajdzie drugą cytadelę, którą nazwano zamkiem lądowym lub zamkiem Świętego Ludwika, oraz miejskie mury obronne. Jak donoszą kronikarze Wilhelm z Saint-Pathus i Jan z Joinville, król uczestniczył osobiście w budowie i pracował jako zwykły robotnik.

Budowę i wzmacnianie murów obronnych miast i twierdz kontynuowano aż do ostatnich chwil panowania krzyżowców. Barbakan w Krak des Chevaliers został zbudowany kilka lat przed zdobyciem zamku przez sułtana Bajbarsa. Podobnie w Akce niemal do upadku miasta w 1291 roku ostatni królowie Jerozolimy – Hugon i Henryk II – budowali kolejne wysunięte fortyfikacje, broniące dostępu do murów1.

Montfort – twierdza krzyżowców w Górnej Galilei. Wikimedia Commons, domena publiczna.

Co z dawnych zamków pozostało

Zamki krzyżowców doświadczały różnych kolei losu. Jeszcze w czasach ich panowania były tracone, odzyskiwane, burzone, odbudowywane lub przebudowywane, niekiedy nawet porzucane, a potem ponownie zasiedlane. Historia każdego z nich to materiał na osobną opowieść, znacznie wykraczającą poza rozmiary krótkiego artykułu. Te z nich, które miały dla muzułmanów znaczenie strategiczne, przetrwały, inne, porzucone, powoli obracały się w ruinę.

Twierdze, które przetrwały, łatwo rozpoznamy, choć muzułmanie znacznie je przebudowali. Były one usytuowane przeważnie na wzniesieniach, mury obronne zostały wzmocnione basztami i zwieńczone machikułami oraz wybitymi w nich strzelnicami, nad całością dominowała wieża lub twierdza, będąca miejscem ostatecznej obrony – donżon. Do tego dochodziły fosy i niekiedy dodatkowe budowle na przedpolach, broniące dostępu do murów. Można podziwiać te rozwiązania w znakomicie zachowanym i zrekonstruowanym zamku Krak de Chevaliers, położonym co prawda nie w samej Ziemi Świętej, lecz w części syryjskiej Outremer, czy w dobrze zachowanych ruinach Kerak de Moab na terenie dawnej Zajordanii.

Niekiedy decydowano się na niestandardowe rozwiązania, jak w przypadku obwarowanej jaskini-twierdzy w Dżabal al-Habis w centralnej części pionowego klifu dominującego nad rzeką Jarmuk, czy podobnego założenia w Cave de Tyron w górach Libanu. Przynosiło to niekiedy dobre efekty obronne, ostatecznie jednak wszystkie zamki wpadły jeden po drugim w ręce wojowników islamu. Nawet najlepsze fortyfikacje nie pomogą, jeśli zabraknie w nich obrońców.

1 Przedstawiony zarys dziejów powstawania zamków oparty jest na ustaleniach francuskiego historyka Paula Dechampsa.