Znienawidzona królowa?

Anna Boleyn – wyjątkowa postać w historii Anglii nieustannie inspiruje naszą wyobraźnię. Dama dworu królowej Katarzyny Aragońskiej, która oczarowała Henryka VIII do tego stopnia, że nie tylko odsunął on od siebie pierwszą małżonkę, ale również nieodwracalnie  zerwał więzi Kościoła angielskiego z Rzymem i skierował losy swego królestwa na zupełnie inne tory. Jako szlachcianka z dobrego domu wychowana na dworach Burgundii i Francji Anna wyróżniała się wśród panien na dworze angielskim – wykształcona, wyrafinowana, o szerokich horyzontach, umiała pięknie i mądrze mówić, była niezależna i sprytna. Może nie uchodziła za piękność, lecz była pociągającą i pełną uroku uwodzicielką, kokieteryjną „czarodziejką”, która umiała owinąć sobie dookoła palca każdego – także króla.

Alison Weir, Królowa w Tower. Upadek Anny Boleyn, Wydawnictwo Astra 2017

Z drugiej strony, okazała się bezwzględną i niebezpieczną przeciwniczką, która w walce o władzę nigdy nie zapomina i nie wybacza. Mówiła wprost, co myśli, nie bacząc na konsekwencje. Wybuchowa, szybko traciła panowanie nad sobą, była zmienna w nastrojach, zazdrosna i zaborcza. Potrafiła być okrutna, choć zarazem inteligentna. Bywała złośliwa i doskonale trafiała w czuły punkt przeciwnika. A zatem kim była – czarodziejką czy wiedźmą? Uwodzicielką czy ladacznicą? Niezależną silną kobietą czy drapieżną zrzędliwą heterą?

To, co przez długich sześć lat królewskich zalotów pociągało w niej Henryka VIII, po ślubie stało się źródłem rozczarowania. Monarcha – zmienny i wybuchowy despota przyzwyczajony do posłuszeństwa – tych samych cech, które oczarowały go w kochance, nie mógł znieść u żony i królowej. Nic dziwnego, że po ślubie między małżonkami zapanował „znaczny chłód i niesnaski”.

W 1536 roku Anna „nie była już pociągającą dwudziestokilkuletnią kobietą, która niegdyś zauroczyła króla, ale – jak twierdził Chapuys – »chudą, trzydziestopięcioletnią staruszką«”.

Anna Boleyn. Przekroczyła tradycyjne granice dworskiego flirtu między królową a sługą, mężczyzną i kobietą. © Wikimedia/EMStephens

Jaką osobą była naprawdę? Czy możliwe jest obiektywne ujęcie jej postaci, skoro przez stulecia jej wizerunek zależał od opcji wyznawanej przez autora opisu? W oczach katolickiej Europy była ladacznicą, heretyczką i potworem. Z kolei protestanccy historycy przedstawiali ją prawie jak świętą męczennicę, a w każdym razie niewinną ofiarę, zamordowaną przez straszliwego męża, który z powodu swego nieposkromionego apetytu seksualnego postanowił wymienić ją na inną. Tę tradycję podchwycili romantycy, a po nich twórcy filmowi w XX i XXI wieku. Na jej temat historycy spierają się nieustannie, powstają liczne fora internetowe, gdzie jej wielbiciele wymieniają się kolejnymi teoriami i fascynującymi odkryciami. Czy postać Anny Boleyn wzbudzałaby po czterystu latach tak wielkie zainteresowanie, gdyby nie jej tragiczny koniec?

Alison Weir twierdzi, że – paradoksalnie – „gdyby nie jej tak błyskawiczny i nieodwracalny upadek i śmierć na szafocie, zapewne nie utrwaliłaby się tak silnie w naszej pamięci i nie stałaby się tak ważnym elementem naszej kultury, a nawet popkultury”.

Inaczej niż typowe biografie Anny Boleyn, obejmujące całe życie królowej, książka Królowa w Tower Alison Weir skupia się ostatnich miesiącach życia Anny, kiedy to ciąg nieszczęśliwych wydarzeń prowadzi do katastrofy królowej i całego jej stronnictwa. Autorka umieszcza upadek Anny w szerszym kontekście walki o władzę na dworze Henryka VIII i pozwala nam poznać to tło z różnych stron, przywołuje bowiem wszystkie znane źródła z epoki, zarówno te przychylne, jak i wrogie Annie. W ten sposób w swym wielostronnym ujęciu kreśli w miarę obiektywny obraz epoki, chociaż – badając również psychologiczne motywacje przedstawianych osób – nieuchronnie obdarza sympatią i współczuciem naszą bohaterkę.

Londyńska twierdza Tower. © Wikimedia/Dcoetzee

Główne osoby dramatu 1536

Upadek Anny Boleyn oznaczał nie tylko jej śmierć, uznanie jej córki Elżbiety za bękarta i wykluczenie jej z sukcesji. Spowodował również katastrofę jej rodziny i całego stronnictwa popierającego Boleynów. Oprócz Anny na szafocie zginęli również jej domniemani kochankowie, a wśród nich jej rodzony brat.

Poznajmy zatem główne osoby dramatu.

Na ławie oskarżonych zasiedli:

Anna Boleyn, królowa Anglii, druga małżonka Henryka VIII, lat 35 (lub 29), urodzona prawdopodobnie w 1501 roku (lub w 1507 roku) w Blickling Hall w hrabstwie Kent. Córka Elizabeth Howard i Thomasa Boleyna, hrabiego Wiltshire. Zarzuty: cudzołóstwo, kazirodztwo, spisek na życie króla oraz podważenie sukcesji, czyli zdrada stanu.

George Boleyn, lat 32, urodzony ok. 1504 roku, wicehrabia Rochford, brat królowej. Członek Tajnej Rady, Lord Strażnik Pięciu Portów, konstabl Dover, wielki mistrz królewskiej sfory psów myśliwskich. Dobrze wykształcony lekkoduch, podobnie jak siostra miłośnik poezji, tańca i rozrywek. Zagorzały zwolennik reformowanej religii. Pojawiły się sugestie, jakoby był homoseksualistą, lecz przeczy temu jego reputacja notorycznego kobieciarza. „Wyglądem przypominał Adonisa, lecz miał rozwiązły charakter”. Miał opinię zarozumiałego i zepsutego rozpustnika.

Zarzuty: kazirodztwo i zdrada stanu.

Sir Henry Norris, lat ok. 54, urodzony prawdopodobnie w 1482 roku, dżentelmen królewskiej komnaty prywatnej, szambelan wygódki, członek Tajnej Rady, marszałek północnej Walii, zarządca licznych posiadłości królewskich, strażnik prywatnej szkatuły króla, mistrz chartów i sokołów, komendant straży w parlamencie i bliski przyjaciel Henryka VIII. Dworzanin ceniony za uczciwość i skromność. Nic dziwnego, że król „w swej bezbrzeżnej dobroci obdarzał go bogactwem, darzył podziwem i wszelkimi łaskami”.

Zarzuty: naruszenie czci królowej, zdrada stanu.

Miejsce, gdzie znajdował się szafot, na którym stracono Annę Boleyn. Zbudowano go na placu turniejowym przed starą zbrojownią, wychodził na Białą Wieżę. Prawdopodobnie znajdował się w pobliżu dzisiejszego wejścia do Waterloo Barracks.© Wikimedia/CherryX

Sir Francis Weston, lat 25, urodzony ok. 1511 roku. Na dworze Henryka VIII przebywał od dzieciństwa, początkowo jako paź, później jako dżentelmen królewskiej komnaty prywatnej. Jego kariera rozwija się nadzwyczaj pomyślnie. Był utalentowanym lutnistą i doskonałym sportowcem – „w aktywności i sportach kto z tobą szedł w zawody?” Według poety sir Thomasa Wyatta był „przyjemnym młodzieńcem”, który „wdzięcznie rozwijał się pod królewskimi skrzydłami” i w ciągu wielu lat służby otrzymał liczne nadania i renty. Towarzysz gier i zabaw królewskiej komnaty, często sypiał w komnacie monarchy i pomagał mu w toalecie.

Zarzuty: naruszenie czci królowej, spisek przeciwko królowi, zdrada stanu.

Sir William Brereton, lat ok. 49, urodzony prawdopodobnie w 1487 roku. Niezwykle zamożny i potężny przedstawiciel władzy królewskiej w Walii, lokaj królewskiej komnaty prywatnej, sprawował prawie samodzielną władzę w Cheshire. Nie cieszył się sympatią, „nieustannie bowiem irytował członków Tajnej Rady”. Miał reputację „prześladowcy niewinnych” oraz „zarządcy, który sprawuje władzę surowo i kieruje się osobistymi uprzedzeniami”.  Prawdopodobnie Cromwell chciał się go pozbyć z powodów osobistych i dlatego, że utrudniał wprowadzanie reform religijnych w Walii.

Zarzuty: naruszenie czci królowej, spisek przeciwko królowi, zdrada stanu.

Mark Smeaton, ur. ok. 1512 roku, młodzieniec „bardzo przystojny” i „jeden z najładniejszych klawikordzistów”, w 1529 roku został lokajem komnaty prywatnej. Niewiele wiadomo o jego pochodzeniu, podobno jego ojciec był stolarzem i pochodził z Flandrii. Śpiewał w chórze kardynała Wolseya i był ponoć „najzwinniejszym tancerzem w królestwie”. „Będąc ledwie chłopięciem, wdarł się na wielką scenę, pochodził znikąd, a zyskał wielkie szczęście”. Jako nisko urodzony, nie cieszył się zbytnim poważaniem na dworze, niemniej szastał pieniędzmi i przechwalał się swymi znajomościami.

Zarzuty: naruszenie czci królowej, spisek przeciwko królowi i zdrada stanu. Prawdopodobnie jako jedyny przyznał się do winy.

Miejsce, w którym znajdowały się apartamenty królowej (Queen’s Lodgings) w Tower, gdzie Annę Boleyn przetrzymywano we względnym luksusie. © geograph.org.uk/
Christine ­Matthews

Główni inicjatorzy działań przeciwko królowej:

Thomas Cromwell, lat 51, urodzony w 1485 roku w Putney, lord sekretarz króla Henryka VIII. W czasach burzliwej młodości przebywał w Italii, gdzie zrodził się jego podziw dla idei politycznych Machiavellego. Po powrocie do Anglii został kupcem oraz prawnikiem, a później aż do 1529 roku służył na dworze kardynała Wolseya, głównego ministra króla.

Po upadku Wolseya kariera Cromwella nabrała rozpędu – został członkiem Tajnej Rady, następnie kanclerzem skarbu, ochmistrzem Izby Klejnotów oraz zwierzchnikiem archiwum sądowego (strażnikiem zwojów), wreszcie głównym sekretarzem króla i jego głównym doradcą, który obiecał, że „uczyni go najbogatszym władcą, jaki kiedykolwiek rządził w Anglii”.

Cromwell – wielki zwolennik reform Kościoła – początkowo gorąco wspierał Annę Boleyn i wszelkimi sposobami starał się doprowadzić do unieważnienia pierwszego małżeństwa króla, lecz wkrótce ich drogi się rozeszły i stali się wrogami na śmierć i życie.

Sir Francis Bryan, wpływowy dworzanin, dyplomata i wieloletni wróg Anny, być może to on jako pierwszy dostrzegł w Jane narzędzie, dzięki któremu udałoby się usunąć ją z tronu. Jednookiego Bryana Cromwell nazywał „Wysłannikiem Piekieł” z racji dość rozpustnego stylu życia.

Henry Courtenay, markiz Exeter. Arystokratyczny ród Courtenayów wywodził się z linii Yorków – matka Exetera i Elżbieta York, matka króla, były siostrami. Mimo bliskiego pokrewieństwa z Henrykiem VIII pozycja rodziny Courtenayów na dworze uległa marginalizacji, ponieważ stanowili oni pewne zagrożenie dla Henryka. Poza tym byli zwolennikami królowej Katarzyny oraz zagorzałymi i konserwatywnymi katolikami. Markiz – kuzyn króla był członkiem królewskiej Tajnej Rady i jednym z dwóch szlachciców pełniących najważniejsze funkcje w komnacie prywatnej (drugim był brat królowej, lord Rochford).

Rodzina Pole’ów związana z Białą Różą. Usunięta z dworu Margaret Pole, hrabina Salisbury, córka Jerzego, księcia Clarence, bratanica Edwarda IV i Ryszarda III, przyjaciółka Katarzyny i guwernantka księżniczki Marii. Jej synem był Reginald Pole, przebywający w Rzymie.

Egzekucja Anny Boleyn. „Królowa ucierpiała od miecza i umarła mężnie”. Siedemnastowieczna rycina błędnie pokazuje kata dzierżącego topór.
© Wikimedia/Shakko

Eustache Chapuys, ur. prawd. w 1490 roku, lat ok. 46, od 1529 roku ambasador Karola V, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego na dworze angielskim, gorący zwolennik lady Marii. Jego listy i depesze do cesarza stanowią główny materiał źródłowy informacji na temat feralnych wypadków, jakie nastąpiły na dworze angielskim wiosną 1536 roku.

Sir Nicholas Carew, ur. w 1496 roku, lat 40, koniuszy koronny i wybitny dyplomata, sympatyzujący z Katarzyną i Marią, z którą utrzymywał potajemne relacje. Przyjaciel markiza Exeter i szwagier Bryana. Jego żona, Elizabeth Bryan, była córką lady Margaret Bryan, dawnej guwernantki księżniczki Marii i obecnej opiekunki księżniczki Elżbiety. Doświadczony dyplomata, sprawował pieczę nad królewską komnatą prywatną, co oznaczało, że cieszył się ogromnymi wpływami na dworze i zaufaniem Henryka VIII, z którym łączyła go przyjaźń jeszcze z czasów dzieciństwa. Chociaż początkowo popierał Annę, zniechęciła go jej wyniosłość i niesprawiedliwe traktowanie jego przyjaciela, sir Henry’ego Guildforda, księcia Suffolk. W 1536 roku silnie lansował Jane Seymour, licząc, że dzięki temu odmieni los lady Marii.

Spiskowi sprzyjała również Elizabeth Grey, hrabina Kildare, najbliższa kuzynka króla (wnuczka Elżbiety Woodville, królowej i małżonki Edwarda IV). Przedstawicielka stronnictwa Białej Róży, zatem jej wrogość wobec Anny Boleyn była zrozumiała.

Lady Maria Tudor, lat 20, urodzona w 1516 roku z pewnością miała najwięcej powodów, by nienawidzić swojej macochy, która zrujnowała jej szczęśliwe dzieciństwo i doprowadziła do odsunięcia Katarzyny Aragońskiej. W rezultacie spędziła wiele lat z dala od matki i dworu ojca, w wielkim napięciu i wśród wrogo do niej nastawionych opiekunów.

Thomas Howard, książę Norfolk, lat 63, brat Elizabeth Howard, matki Anny. Potężny możnowładca, lord marszałek Anglii, jeden z najważniejszych doradców Henryka VIII w Tajnej Radzie.

William FitzWilliam, ur. ok 1490 roku, lat 46 – lojalny i wierny człowiek króla, solidny dworzanin i żołnierz oraz dyplomata, skarbnik królewskiego dworu. Przez lata trzymał się z dala od walk koterii na dworze, lecz w 1536 roku odegrał kluczową rolę w planowaniu upadku królowej. To za jego sprawą sir Henry Norris „wygadał się”, co można było uznać za przyznanie się do winy.

Jane Parker, ur. ok. 1505 roku, lat 31, żona George’a Boleyna, wicehrabina Rochford. Chociaż niewiele dokumentów zachowało się na temat jej życia, przez historyków jest postrzegana jako perfidna intrygantka, zazdrosna żona i nielubiana dwórka. Doprowadziła do oskarżenia swego męża. To również za sprawą jej niedyskretnych insynuacji wyszło na jaw, że Anna zwierzyła się z impotencji króla.