Korona Plantagenetów

Korona Plantagenetów. Rebelia synów Henryka II Nicka Barrata stanowi nie tylko znakomitą odsłonę losów twórcy potężnego imperium i założyciela dynastii zasiadającej na tronie Anglii przez wiele dziesięcioleci, ale wyjaśnia także mechanizmy, które popchnęły jego równie ambitnych potomków do buntu.

Nick Barratt, Korona Plantagenetów. Rebelia synów Henryka II, Wydawnictwo Astra 2019.

Poczynając od katastrofy Białego Statku, z którym na dno poszedł jedyny ślubny syn króla Anglii, poprzez wojny królewskich dziedziców po kądzieli, autor ukazuje okoliczności, dzięki którym młody Henryk w krótkim czasie stał się panem Normandii, Andegawenii, Akwitanii i Anglii. Jako władca rozległego imperium i jeden z najwybitniejszych angielskich monarchów, w którego żyłach płynęła gorąca normańska krew Wilhelma Zdobywcy, Henryk z równą pasją sprawował rządy i kochał się w pięknych kobietach, o których wciąż krążą legendy. W ciągu ponad trzydziestu lat na tronie potrafił dobierać sobie znakomitych urzędników, stworzył wzorcowy system administracyjny i zdołał podporządkować sobie możnych, a nawet własną żonę, władczą i wpływową Eleonorę Akwitańską. Przetrwał wiele buntów i klątwę kościelną, narzucił zwierzchnictwo Irlandii oraz Szkocji i walczył do samego końca, choć ostatnią i najcięższą walkę przyszło mu stoczyć z własnymi synami. Nie mógł także wiedzieć, że walka ta stanie się początkiem końca imperium, które upadnie za rządów jego najmłodszego syna.

Drapieżne orlęta

Na malowidle widniał orzeł, na którym przysiadły cztery orlęta. Dwa spoczęły na jego skrzydłach – po jednym na każdym – trzeci uczepił się grzbietu i szarpał go dziobem i pazurami, a czwarty, nie mniejszy od pozostałych, siadł na szyi rodzica i wyczekiwał chwili, by móc wydziobać mu oczy. Gdy kilku bliskich przyjaciół zapytało króla o znaczenie obrazu, ten odpowiedział: „cztery orlęta to moi synowie, którzy nie przestaną prześladować mnie aż do śmierci. A najmłodszy, którego teraz z taką czułością przytulam, pewnego dnia zrani mnie boleśniej i niebezpieczniej od pozostałych.

– Gerald z Walii

Portret Henryka II. Wikimedia Commons.

Niespokojni królowie

Według legendy Andegawenowie wywodzili się od diabła i czasami trudno określić zachowanie członków rodziny Henryka II innym mianem niż jako diabelskie, skoro ojciec walczył z synami, synowie buntowali się przeciwko ojcu, brat zdradzał brata, małżonkowie knuli przeciwko sobie, a bratanek został zamordowany przez swojego stryja.

Henryk II i jego ambitni synowie, którzy dożyli lat sprawnych – Henryk Młody Król, Ryszard Lwie Serce, Godfryd Plantagenet i Jan bez Ziemi – zapisali się w historii jako ludzie gwałtowni i bezwzględni, byłoby jednak błędem kreślenie ich portretu w uproszczony sposób, jako okrutników, ponieważ łączyli zawziętość i wojenne męstwo z talentem administracyjnym, często graniczącym z geniuszem. Niespokojni królowie podróżowali przez swoje terytoria, wymierzając sprawiedliwość, zbierając opłaty i dbając, aby nikt nie zagroził ich autorytetowi – okazywali serdeczność, poczucie humoru, a nawet łaskawość, co ocieplało ich wizerunek w licznych kontaktach z europejskimi władcami, możnymi, a także przedstawicielami niższych warstw społeczeństwa, którzy pojawiali się na ich tętniącym życiem wędrownym dworze.

Opowieść o potędze i upadku

Ziem podległych władzy Plantagenetów w XII wieku, niejednorodnych pod względem kulturowym i językowym, nie można rozpatrywać w kategoriach imperium terytorialnego, stanowiły bowiem coś na kształt unii albo wielkiego interesu rodzinnego, którego części przekazywano w zarząd każdemu synowi. Ich autonomia zmieniała się w zależności od lokalnej tradycji i kompetencji zarządzającego nim człowieka. Na przykład Henryk Młody Król stał się dziedzicem angielskiego tronu, lecz nigdy nie dopuszczono go do aparatu władzy, podczas gdy jego brat Ryszard uzyskał całkowitą kontrolę nad Akwitanią, dziedzicznym księstwem matki. Z kolei Janowi, najmłodszemu z rodzeństwa, który na początku stał daleko od tronu, przypadła mało prestiżowa, niedawno zaanektowana Irlandia. Ostatecznie jednak to on miał przejąć w spadku rozległe imperium, którego nie zdołał utrzymać. Kiedy utracił większość ziem, jego potomkom pozostały tylko Anglia i roszczenia do kontynentalnych posiadłości przodków.  

Korona Plantagenetów jest więc opowieścią nie tylko o wzlocie, ale i o upadku jednej z najpotężniejszych dynastii Zachodu. Wpływ tego wydarzenia na dzieje Europy był ogromny. Zaistniały bowiem warunki umożliwiające powstanie Francji jako państwa narodowego, zapoczątkowana została trwająca setki lat wrogość między Anglią a Francją, a także ukształtowały się granice Francji z niemieckimi terytoriami podległymi Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu. Skutki tych przesunięć w równowadze sił towarzyszą nam zresztą do czasów obecnych.

Portret Ryszarda Lwie Serce. Wikimedia Commons.

Legenda Ryszarda Lwie Serce

W opowieści o synach Henryka II nie można pominąć legendy Ryszarda Lwie Serce, utalentowanego wodza i jednego z najsłynniejszych rycerzy średniowiecza, a także ukochanego króla, na którego powrót wyczekiwał z utęsknieniem lud Anglii gnębiony przez nikczemnego księcia Jana. Legendy podtrzymywanej w licznych podaniach o Robin Hoodzie i jego wesołej kompanii z Sherwood, lecz często mijającej się z prawdą.

Wyidealizowany w tych opowieściach, a potem w popkulturze Ryszard był człowiekiem o znacznie bardziej złożonej osobowości: rycerskim, a zarazem okrutnym; walecznym, lecz nierozważnym. I właśnie ta nierozwaga, albo raczej brawura, stała się przyczyną jego mało chwalebnej śmierci pod murami obleganego zamku Châlus-Chabrol, gdzie przechadzał się w zasięgu strzału, w dodatku bez zbroi. Z kolei Jan bez Ziemi, na ogół ukazywany w tych opowieściach jako antybohater i tyran, był w rzeczywistości człowiekiem nie mniej utalentowanym od ojca i braci. To on ułożył stosunki Anglii z sąsiadami na Wyspach Brytyjskich. To on zmusił swoich najważniejszych baronów do zadeklarowania, czy są Francuzami, czy Anglikami. I w końcu, w obliczu papieskiej ekskomuniki, to on przejął kontrolę nad religią państwową w takim stopniu, w jakim żaden monarcha do czasów Henryka VIII nie ośmieli się tego powtórzyć.

Nick Barratt, autor książki Korona Plantagenetów. Rebelia synów Henryka II.

O Autorze

Nick Barratt jest członkiem Royal Historical Society, stopień naukowy doktora historii uzyskał w Kingʼs College London w 1996 roku – jego doktorat dotyczył finansów państwowych i polityki fiskalnej w XIII wieku. W 2016 roku został profesorem nadzwyczajnym na uniwersytecie w Nottingham.Brał udział w wielu projektach telewizyjnych skupiających się na poszukiwaniu przodków wielkich sław, wskazując, jak istotne znaczenie w dziejach miały związki rodzinne.Jest autorem książek, felietonów w tygodniku „Telegraph” i licznych artykułów na temat średniowiecznych finansów państwowych i historii fiskalnej. Średniowiecze – jak sam nadmienia – zawsze go pociągało, zwłaszcza instytucje finansowe utworzone w celu wspierania kontynentalnych ambicji Henryka II i jego rodziny.