Iwan Groźny. Sinobrody ze Wschodu

Sinobrody z baśni Charlesa Perraulta przerażał niejednego małego czytelnika, i chociaż mordował swoje żony, jego pierwowzorem był prawdopodobnie francuski arystokrata Gilles de Rais, stracony za seryjne morderstwa dzieci. Znacznie lepszym wzorcem dla baśniowego męża byłby jednak angielski Henryk VIII albo Iwan Groźny.

Ukochana Anastazja

W powszechnej świadomości, między innymi za sprawą kina, które eksploatuje ten temat od lat, utrwalił się obraz Henryka VIII jako Sinobrodego. Krwiożerczy król Anglii, pozbywający się żon za pomocą kata lub poprzez unieważnienie małżeństwa, nie był jednak odosobniony w swoim procederze. W XVI wieku „konkurował” z nim pod tym względem Iwan IV Groźny (1530–1584), pierwszy car Wszechrusi, który skazał na śmierć co najmniej 25 tysięcy poddanych.

Ten sadystyczny władca, którego wielu uważało za szaleńca, słynął nie tylko z upodobania do okrutnych rozrywek – jako dziecko męczył zwierzęta, a później lubił przyglądać się torturom i wymyślnym egzekucjom ludzi – lecz także z braku sentymentów wobec nieposłusznych albo nudnych żon. Wyjątkiem była pierwsza małżonka, ukochana Anastazja Romanowna Zacharyna (ok. 1530–1560), wybrana w wyniku swoistego konkursu piękności. Iwan zerwał bowiem z rodzinnym zwyczajem poślubiania cudzoziemek i kazał sprowadzić na dwór panny z bojarskich rodów, lecz kryterium wyboru była uroda, a nie pochodzenie czy koneksje kandydatek. Do konkursu w stanęło wówczas, jeśli wierzyć źródłom, od 500 do 1500 dziewcząt, spośród których, oglądanych nago w łaźni, najbardziej przypadła mu do gustu zielonooka i smagła Anastazja.

Niespełna siedemnastoletni Iwan zdecydował się na ślub, pragnąc przede wszystkim wyzwolić się spod kurateli bojarów, ponieważ po zawarciu małżeństwa stawał się formalnie osobą dorosłą. Nie przypuszczał zapewne, jak wielkim wsparciem okaże się dla niego żona, sekundująca mu w konfliktach z bojarami, którzy do niedawna sprawowali władzę w jego imieniu (tron moskiewski odziedziczył jako trzylatek), i jak ogromna okaże się utrata jej.

Młodsza od niego o rok lub dwa Anastazja, z którą doczekał się sześciorga dzieci, w tym Iwana, którego sam w przyszłości uśmierci, zmarła 7 sierpnia 1560 roku wskutek ataku apopleksji po scysji z bojarami. Tak przynajmniej głosiła wersja oficjalna, z którą Iwan absolutnie się nie zgadzał, oskarżając wielmożów o otrucie żony. Mimo iż przeprowadzone współcześnie badania wykazały obecność arszeniku w jej szczątkach, a historycy podejrzewają, że spożyła truciznę przeznaczoną również dla jej męża, nikt nie uwierzył w teorię Iwana. Frustracja i rozpacz po stracie Anastazji doprowadziły go do pierwszego załamania nerwowego i napadu furii, a w konsekwencji do szaleństwa i zemsty na bojarach. Po kilku latach oszalały z bólu Iwan, któremu wówczas już mało kto śmiał się przeciwstawić, rozpoczął tyrańskie rządy i oskarżył o otrucie żony swoją stryjenkę, księżnę Eufrozynę Chowańską. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem domniemana trucicielka została utopiona, a członkowie jej rodziny wymordowani.

Trucizna czy przypadek?

Po śmierci ukochanej żony Iwan rozpaczał kilka dni, po czym oddał się orgiom i pijaństwu, które miały zagłuszyć ból. Chociaż nie potrafił pogodzić się ze stratą, jeszcze tego samego roku zaczął słać posłów na dwór polskiego króla Zygmunta Augusta z prośbą o rękę którejś z jego sióstr. Kiedy z tych planów nic nie wyszło, wpadła mu w oko egzotyczna piękność, Maria Tiemigriukowna (ok.1544–1569), córka kniazia czerkieskiego, która przyjechała do Moskwy wraz z bratem idiotą – tego ostatniego jakiś czas później car pozbawi życia.

Kolejne małżeństwo, zawarte zaledwie rok po śmierci Anastazji, nie ukoiło żałoby Iwana, a traktowana instrumentalnie Maria miała jedynie zaspokajać jego potrzeby cielesne. Para większość czasu spędzała osobno – Iwan przebywał głównie w pałacu w Słobodzie Aleksandrowskiej, a Maria na Kremlu, w komnatach zwanych teremami, gdzie towarzyszyły jej wyłącznie kobiety. Ponadto, o ile łagodna Anastazja potrafiła stłumić krwiożercze zapędy Iwana, o tyle druga żona nie wywierała nań dobrego wpływu i miała prowokować go do okrucieństwa i konfliktów z przedstawicielami Cerkwi prawosławnej. Niemniej, kiedy się przeziębiła i zmarła, nie omieszkał oskarżyć o jej otrucie swoich przeciwników i nasilił rządy terroru.

Okazją do nowych represji była też śmierć trzeciej żony, dziewiętnastoletniej Marfy Sobakiny (zm. 1571), podobnie jak Anastazja wybranej w konkursie piękności córki nowogrodzkiego kupca, która zachorowała jeszcze przed ślubem i zmarła, zanim małżeństwo zostało skonsumowane.

Trudno powiedzieć, ile prawdy było w twierdzeniu, że kolejne dwie żony zostały otrute, i na ile podejrzenia te były skutkiem narastającej paranoi Iwana. W każdym razie śmierć Marfy podkopała jego zaufanie do oddziałów specjalnych – opriczników[1], których powołał w 1565 roku w celu usuwania przeciwników caratu. A może sam w jakiś sposób przyczynił się do śmierci którejś z kobiet, domagając się – tak jak kiedyś od Anastazji – odbywania zimą morderczych pielgrzymek do monasterów? Tego nigdy się nie dowiemy, choć wiadomo, że kolejne małżonki kazał usunąć.

Przy okazji warto również nadmienić, że Iwan był pomysłodawcą Domostroju, poradnika rodzinnego, w którym można znaleźć instrukcję bicia żony: „A bić należy ostrożnie kańczugiem: rozważnie i boleśnie, straszno i zdrowo, a jeno za winę wielką i sprawę poważną, straszliwe nieposłuszeństwo i lekceważenie, zdjąwszy koszulę kańczugiem […] oćwiczyć, za ręce trzymając i rzec dobre słowo, aby gniewu nie było”[2].

Nudna żona do klasztoru

Różne są opinie na temat liczby kobiet, które Iwan poślubił, nierzadko wbrew zasadom prawosławia. Religia ta bowiem zabraniała wdowcom zawierania czwartego małżeństwa i, podobnie jak inne wyznania chrześcijańskie, nie tolerowała związków zawieranych za życia poprzedniej małżonki. Na pewno było ich sześć, choć mówi się o siedmiu lub nawet ośmiu. Wynikało to stąd, że rozpustny car, wymieniający się ponoć nałożnicami z synem Iwanem, uważał się za człowieka pobożnego i nie chciał cudzołożyć w oczach Boga i świata.

Zaledwie pół roku po śmierci Marfy, w kwietniu 1572 roku poślubił pochodzącą ze skromnej rodziny i zapewne mającą niewiele do powiedzenia w tym względzie Annę Kołtowską (zm. 1626), na co zebrany sobór udzielił specjalnego zezwolenia. Szczęście Kopciuszka, wybranego w zorganizowanym już po raz trzeci castingu na żonę dla cara, nie trwało długo. Iwan, znudzony pokorną Anną, która podobno nie okazywała w sypialni należytego temperamentu i jak dotąd nie zaszła w ciążę, postanowił się od niej czym prędzej uwolnić. A ponieważ prawo Cerkwi zabraniało unieważnienia bezdzietnego małżeństwa przed upływem trzech lat, znalazł inną przyczynę. Oskarżył nieszczęsną Annę o udział w spisku na jego życie i odesłał ją do monasteru, w którym miała dokonać żywota jako mniszka Daria, a jej krewnych pozbawił ziemi (według niektórych źródeł – wyciął ich w pień). Oskarżenia te były wyssane z palca, jako że Anna nie posiadała charakteru buntowniczki i odizolowana w teremie, skąd nie mogła się ruszyć bez zezwolenia, nie miała kontaktu z resztą dworu.

Żony nie-żony

Do monasteru trafiła również następczyni Anny i jej imienniczka, niejaka Anna Wasilczykowa, która znudziła się carowi już po kilku miesiącach. Związek ten trwał tak krótko, że niektórzy biografowie nie zaliczają Wasilczykowej w poczet żon Iwana i uważają ją za jedną z nałożnic. Nie ma co prawda dowodów na to, że do ślubu doszło lub nie, i tylko fakt, iż została odesłana za klasztorne mury, każde domniemywać, że mógł się z nią ożenić.

Iwan odesłał Wasilczykową do monasteru, aby zrobić miejsce dla pięknej Wasylisy Mielentiewej, i żeniąc się po raz kolejny, nie pytał już Cerkwi o pozwolenie. Chociaż wśród historyków nie ma zgody co do tego, czy faktycznie ją poślubił, w niektórych źródłach można przeczytać, że „ożenił się z wdową Wasylisą Mielentjewą, której męża opricznik zabił” i że „takowych nie było wśród dziewic, jakie przywożono na oględziny carowi”[3]. Ta emanująca seksapilem, bardzo strojna i urodziwa w mniemaniu ówczesnych Rosjan piersiasta wdowa po diaku, po raz pierwszy od czasów Anastazji mocniej poruszyła jego zmysły. Badania historyków dowodzą, że było to jego jedyne małżeństwo zawarte z miłości (przy czym należy pamiętać, że ukochaną Anastazję obdarzył uczuciem dopiero z czasem).

Wydawało się, że przy boku Wasylisy zakochany Iwan odnajdzie spokój ducha i tak pewnie by się stało, gdyby nie jej seksualny temperament. W przeciwieństwie do pokornych poprzedniczek pewna siebie kobieta nie dała się tak łatwo okiełznać i dozując swoje wdzięki zauroczonemu małżonkowi, równie chętnie dzieliła się nimi z kochankiem, niejakim Iwanem Dewtielewem. Kiedy car odkrył zdradę, kochankowie nie mogli uniknąć kary. Dewtielew został poddany wymyślnym torturom, po czym włożono mu w usta odcięte genitalia i odrąbano głowę. Wasylisa natomiast została pochowana żywcem obok jego szczątków. Według innej, znacznie łagodniejszej wersji wydarzeń, Iwan kazał odesłać niewierną małżonkę do klasztoru, gdzie została otruta. Tak czy inaczej, zdrada nie wyszła jej na dobre, a zraniony do żywego car, stracił ostatecznie zaufanie do płci pięknej, co miała przypłacić głową jego kolejna żona.

Rozpustnica do przerębla

W listopadzie 1573 roku Iwan ożenił się z legendarną Marią Dołgoruką[4]. Małżeństwo, nigdy nie zatwierdzone przez Cerkiew prawosławną, trwało zaledwie dzień, ponieważ w noc poślubną car zorientował się, że nastoletnia wybranka nie jest już dziewicą. Ponoć, niepogodzony jeszcze z niedawną zdradą Wasylisy, wpadł w szał i rozkazał pannę młodą utopić. Według innej wersji przyczyną gniewu Iwana była bezpłodność małżonki i postanowił się jej pozbyć na krótko przed ślubem z kolejną, ostatnią już żoną, Marią Nagoj[5] (zm. 1610), z którą ożeni się w 1580 roku.

Tak czy inaczej, na rozkaz Iwana słudzy mieli wrzucić Marię Dołgoruką do przerębla bądź załadowali jej kosztowne suknie na sanie, które popędzili przez zamarznięte jezioro w Słobodzie Aleksandrowskiej, ostatecznie topiąc je pod załamanym lodem wraz z Marią, końmi i bagażami.

Co ciekawe, istnienie Marii Dołgorukiej nie zostało potwierdzone w źródłach historycznych i podobnie jak piękna Wasylisa Mielentiewa, występuje ona tylko w XIX-wiecznej literaturze. Nie ma też grobów żadnej z tych kobiet ani najmniejszych wzmianek na ich temat w oficjalnych dokumentach sądowych. W 1866 roku Mykoła Kostomarow pisał, że informacje o Marii zostały znalezione w rękopisach w Cesarskiej Bibliotece, jednak niektórzy uważają je za XIX-wieczne fałszerstwa. Lecz nawet jeśli Maria nie istniała, legenda o jej śmierci może zawierać ziarno prawdy, ponieważ Iwan Groźny słynął z okrucieństwa nie tylko wobec poddanych, ale i swoich kobiet. Pod koniec życia chwalił się nawet angielskiemu posłowi, że zgwałcił tysiąc dziewic.

Ile w tych przechwałkach było prawdy, trudno stwierdzić. Wiadomo jednak, że w amoku car potrafił krzywdzić najbliższych i skoro nie wahał się śmiertelnie ranić Iwana, ukochanego następcy ze związku Anastazją, brak wyrozumiałości wobec kobiet nie wydawał się w jego mniemaniu niczym nadzwyczajnym.

Czy był Sinobrodym, czy tylko wytworem swoich czasów? To pytanie jest trudne, tak samo jak próba zrozumienia XVI-wiecznej mentalności mieszkańców Wszechrusi i doświadczeń przedwcześnie osieroconego chłopca, któremu ciężkie dzieciństwo wypaczyło psychikę i który później został carem.

Literatura:

Andrusiewicz A., Iwan Groźny, Warszawa 2006.

Ostromęcki J., Szaleństwo Iwana Groźnego – najokrutniejszego władcy Europy, [w:] „Historia do Rzeczy”, historia.wp.pl.

Serczyk W.A., Iwan IV Groźny, Wrocław 2004.

Troyat H., Iwan Groźny. Krwawy twórca imperium, Warszawa 2006.

Watała E., Tyrani – okrutnicy, Warszawa 2007, s. 325–346.

Zabytki literatury staroruskiej: Domostroj, http://www.sofijon.pl/module/article/one/212.