Człowiek, o którym współcześni twierdzili, że w jego żyłach płynie krew diabła. Powszechnie uznawany za najgorszego monarchę zasiadającego na angielskim tronie. Czy Jan bez Ziemi rzeczywiście zasłużył na swoją czarną legendę?
Jan bez Ziemi urodził się 24 grudnia 1167 roku w Oksfordzie jako czwarty syn Henryka II Plantageneta (1154–1189) i Eleonory Akwitańskiej. W przeciwieństwie do starszych braci, nie otrzymał od ojca żadnych posiadłości, dlatego też nazywany był Janem „Bez Ziemi”. Inna hipoteza upatruje etymologię przydomka w fakcie, iż król Jan utracił większość ziem, które odziedziczył na początku panowania. Źródła przedstawiają go jako tyrana, dbającego jedynie o własne przyjemności. Obwiniano go o liczne zbrodnie, w tym morderstwo bratanka.
Sytuacja wewnętrzna Anglii w kontekście polityki międzynarodowej
Jan bez Ziemi wstąpił na tron w momencie, gdy stosunki polityczne Anglii, zarówno wewnątrz kraju, jak i na arenie międzynarodowej, mocno się skomplikowały. Można wskazać kilka powodów takiego stanu rzeczy. Jan objął tron w nie do końca jasnych okolicznościach, co rzucało cień na jego legitymizację. Na to wszystko nałożyły się konflikty wewnętrzne, będące pokłosiem panowania Henryka II Plantageneta i Ryszarda Lwie Serce. Obaj władcy rozwinęli sprawnie działający aparat państwowy, umożliwiający prowadzenie nad wyraz skutecznej polityki fiskalnej. Nadmierna eksploracja zasobów poddanych doprowadziła do eskalacji niezadowolenia, skutkującego wzmocnieniem nastrojów antymonarszych. Znalazły one ujście w otwartych buntach za panowania króla Jana bez Ziemi. Skargi francuskich wasali angielskiego króla umożliwiły Filipowi II Augustowi, królowi Francji, rewindykację posiadłości angielskich na kontynencie, a w konsekwencji zbrojne zajęcie przez niego większości włości. Opisana sytuacja ukazuje ogrom trudności, z jakimi musiał zmierzyć się Jan.
Konflikt z papieżem
Na domiar złego Jan bez Ziemi przysporzył sobie potężnego przeciwnika w osobie papieża Innocentego III. Popadł z nim w konflikt, ponieważ pragnął zachować pełną samodzielność (m.in. chciał mieć możliwość obsadzania wakatów w kluczowych biskupstwach). Papież nie przebierał w metodach, i już w 1208 r. zdecydował się użyć bardzo silnych środków nacisku – obłożył królestwo Anglii interdyktem. Jednak monarcha się nie ugiął. W związku z tym w 1212 r. papież pozbawił go tronu, oficjalnie przekazując prawa do korony angielskiej Filipowi II Augustowi – królestwo Francji zyskało tym samym bardzo silny casus belli. Rok później Jan ukorzył się, akceptując wszystkie postulaty papieża (w tym kandydaturę na wakujące biskupstwo Canterbury – pierwotną przyczynę sporu). Tym samym uzyskał cofnięcie klątwy. Dodatkowo papiestwo wydało formalny zakaz wobec Filipa II, któremu zabroniono wszczynania wojny z Anglią.
Zatarg z królem Francji
Jednak mimo wspomnianej regulacji papieskiej, doszło do konfliktu między Anglią a Francją. Winny temu nie był Filip II, który podporządkował się nakazowi. To Jan, pragnąc odzyskać kontynentalne lenna, zdecydował się na wypowiedzenie wojny. Niestety, nie udało mu się nakłonić do swoich planów większości baronów. A to oznaczało znaczące uszczuplenie sił, którymi dysponował król. Sytuacja polityczna na arenie międzynarodowej zdawała się być dla niego pomyślna. Udało mu się nawiązać cenne przymierza z cesarzem Ottonem IV i hrabią Flandrii Ferdynandem Portugalskim. Władcy ci za cel postawili sobie okrążenie Francji, przy jednoczesnym ataku na dwóch frontach. Jednak plan się nie powiódł. Bitwa pod Bouvines, najważniejsza w tej kampanii, okazała się całkowitą klęską. Starcie to ostatecznie pogrzebało wszelkie nadzieje Jana bez Ziemi na odzyskanie utraconych terytoriów, dodatkowo utrwalając negatywny wizerunek króla – tyrana, wyzyskiwacza, a także kiepskiego i tchórzliwego wodza.
Problemy wewnętrzne
Naszkicowana sytuacja odbiła się na polityce wewnętrznej Anglii. Wspomniany ucisk fiskalny, działania papieża, brak zaplecza politycznego wzmacniały nastroje buntownicze w królestwie. Dodatkowo niemoralne zachowanie i huczne zabawy króla, szukającego ucieczki przed problemami, które go najzwyczajniej przerastały, nie pomagały w opanowaniu sytuacji. Wielu poddanych podejrzewało, że władca popadł w obłęd. Baronowie zbuntowali się przeciw niemu, ponieważ nieustannie żądał od nich pieniędzy oraz ludzi, najpierw dla sfinansowania nieudanych wojen we Francji, a następnie po prostu w wyniku samowoli, całkowicie sprzecznej z feudalnymi zwyczajami i praktykami. Kościół angielski, mogący liczyć na poparcie silnego papiestwa, również opowiedział się przeciw powszechnie znienawidzonemu monarsze.
Magna Charta
Król pragnął przywrócić stabilność Królestwa oraz rozwiązać impas, w jakim się ono znalazło. Dlatego zdecydował się na podpisanie Magna Charta. W dokumencie, przyjętym 15 czerwca 1215 r., gwarantował 25 średniowiecznym możnowładcom – baronom, opatom i biskupom – podstawowe wolności osobiste i prawa własności wraz z możliwością wypowiedzenia mu posłuszeństwa włącznie. Najważniejsze postanowienie przewidywało, iż nikogo nie można aresztować, uwięzić ani wydziedziczyć bez sądu z udziałem równych mu stanem lub wbrew krajowemu prawu. Oczywiście można twierdzić, że król został zmuszony przez okoliczności do podpisania tego dokumentu. Należy jednak pamiętać, że fakty historyczne warto oceniać przez pryzmat ich skutków. Wspomniana Magna Charta stała się podstawą ustroju systemów politycznych w ponad stu krajach. Dodatkowo dzięki niej zaistniało pojęcie rządów prawa, które utorowało drogę postępowaniu sądowemu z udziałem ławy przysięgłych. Najważniejszym przesłaniem tego dokumentu jest stwierdzenie, iż ludzie są wolni w granicach prawa, a zatem dozwolone jest to, czego prawo nie zabrania. Tym samym wprowadzone zostało ograniczenie władzy do przyznanych jej w granicach prawa prerogatyw.
Próba oceny
Historiografia zarówno brytyjska, jak i w dużej mierze światowa nie daje alternatyw dla oceny panowania Jana bez Ziemi, podsumowujące je jako jednoznacznie negatywne. Jednak z drugiej strony, monarcha ten całe życie próbował dokonać czegoś wielkiego. Być może cierpiał ze względu na poczucie niższej wartości, będąc nieustannie porównywanym z Ryszardem Lwie Serce – przedstawianym jako wzór wszelkich cnót. Dokonania Jana bez Ziemi nie pozwalają na wystawienie dobrej oceny jego rządom. Należy jednak obiektywnie podkreślić, że sytuacja, w jakiej znalazło się królestwo za jego rządów, nie była do końca jego winą, na ten moment bowiem przypadła eskalacja niekorzystnych splotów okoliczności, z których skutkami musiał się zmagać jako król. Oczywiście porażka w kampanii wojennej z Francją w dużej mierze wynikała ze złego przygotowania oraz faktu, że Jan bez Ziemi nie przejawiał talentów ani organizacyjnych, ani dowódczych. Jego dokonania na arenie międzynarodowej również pozostawiają wiele do życzenia. Można jednak w pewien sposób usprawiedliwić jego niepowodzenia. Innocenty III był jednym z najwybitniejszych papieży, politykiem reprezentującym o wiele wyższy poziom, jednocześnie dysponującym potężnymi środkami nacisku. Tym samym przegrana z tak wytrawnym graczem nie powinna dziwić. Wysoce wątpliwym wydaje się fakt, by jakikolwiek monarcha ówczesnej Europy, będąc na miejscu Jana bez Ziemi, był w stanie odnieść zwycięstwo. Największa klęska króla to utrata angielskich lenn kontynentalnych. Jego niedostateczne umiejętności dyplomatyczne okrutnie się na nim zemściły i ostatecznie przekreśliły szanse na odzyskanie wspomnianych terenów. Uważa się, że Jan bez Ziemi został w pewien sposób zmuszony do podpisania Magna Charta. Jednak pomijając kwestie motywacji, a skupiając się na efektach, należy powiedzieć, że właśnie ustanowienie tego dokumentu pokazuje lepsze oblicze króla. Być może odbudowa zwierzchnictwa była pragnieniem monarchy. Wprawdzie wkrótce po podpisaniu Magna Charta Jan próbował rewindykować jej postanowienia, jednak nigdy jej nie zerwał. Raczej dążył do ograniczenia prerogatyw, jakie przyznawała. Może obawiał się zbyt dużego wzmocnienia feudałów i Kościoła?
© Wikimedia Commons.
Epilog
Panowanie Ryszarda Lwie Serce zrujnowało angielską gospodarkę, niekorzystnie wpływając szczególnie na udział w III krucjacie i wiążące się z tym obciążenia fiskalne monarchii. Zatem obejmując rządy, Jan próbował odbudować kraj na własną rękę. Chciał tego dokonać, usuwając niewygodnych przeciwników, którzy mogli przeszkodzić w realizacji jego zamierzeń. Oczywiście ów krok odbierano jako chęć wzmocnienia ucisku i tyranii. Wyciągając wnioski z panowania swojego brata, Jan odmówił udziału w IV krucjacie. Czy było to wynikiem tchórzostwa? Raczej należy to poczytywać jako czystą kalkulację, ponieważ Jan zdawał sobie sprawę z obciążeń, które niosłoby za sobą takie przedsięwzięcie. Jego decyzję można uzasadnić pragnieniem ochrony królestwa przed całkowitą ruiną. Niemoralne prowadzenie się i próby ucieczki od problemów w pijatyki ukazują dramat i samotność Jana. Ciężar korony okazał się zbyt duży. Czy jednak rzeczywiście wina leży jedynie po stronie władcy?
Po za tym należy zawsze pamiętać, że źródła historyczne pełne są ocen, sympatii i antypatii, jakie żywili ich twórcy. Nie inaczej jest w przypadku Jana bez Ziemi. O nieposłuszeństwie Jana, łamaniu norm etycznych i moralnych, ekscesach i innych przykrych dla niego kwestiach wiemy ze źródeł tworzonych przez kronikarzy kościelnych. Rekrutowali się oni ze środowiska wybitnie mu nieprzychylnego. Kościół nigdy mu nie wybaczył odmowy udziału w IV krucjacie i buntu przeciw papieżowi.
Jan bez Ziemi zmarł w niejasnych okolicznościach. Jedna z hipotez mówi, że został otruty – wątek ten wykorzystał zresztą Szekspir. Inne przypuszczenie to rozstrój żołądka, który ostatecznie poskutkował zatruciem. Wedle tej wersji król miał go doznać w wyniku zjedzenia zbyt dużej ilości brzoskwiń i wypiciu młodego wina.
Bibliografia:
Baszkiewicz Jan, Historia Francji, Wrocław 1999.
Coulton George Gordon, Panorama średniowiecznej Anglii, Warszawa 1976.
Duby Georges, Bitwa pod Bouvines. Niedziela 27 lipca 1214, Warszawa 1988.
Jones Dan, Plantageneci. Waleczni królowie, twórcy Anglii, Kraków 2014.
Kędzierski Jerzy Zdzisław, Historia Anglii, t. 1: do roku 1485, Wrocław 1966.
Pernoud Régine, Alienor z Akwitanii, Warszawa 1980.
Słownik władców Europy średniowiecznej, red. Janusz Dobosz i Maciej Serwański, Poznań 1998.
Trevelyan George Macaulay, Historia Anglii, Warszawa 1963.
Zins Henryk, Historia Anglii, Wrocław-Warszawa 1995.
