Tajemnica mapy admirała Piri Reisa

9 października 1929 roku doszło w Stambule do spektakularnego odkrycia. Niemiecki uczony i teolog protestancki Gustav Adolf Deissmann na prośbę Ministerstwa Edukacji Republiki Tureckiej, spadkobierczyni dawnej Porty Otomańskiej, badał i katalogował zasoby biblioteczne pałacu Topkapi. Udało mu się tego dnia dotrzeć do pominiętego w poprzednich spisach zestawu różnych dokumentów, wśród których jego uwagę przykuła stara turecka mapa.

Popiersie admirała Piri Reisa w Muzeum Morskim w Stambule. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Była wyrysowana na skórze gazeli, miała kształt nieregularnego prostokąta o wymiarach około 90 na 65 cm ze ściętym lewym dolnym rogiem. Niegdyś była z pewnością fragmentem większej całości. Deissmann, nie będąc specjalistą od starych map, pokazał ją orientaliście Paulowi Kahle, który po badaniu doszedł do wniosku, że mapa należała do wybitnego osmańskiego kartografa, geografa i admirała Piri Reisa. Dalsze badania wykazały, iż czas jej powstania to rok 1513. Zapachniało wówczas kartograficzną i historyczną sensacją, gdyż skojarzenie czasu powstania oraz twórcy mapy z tym, co na niej przedstawiono, zdawało się przeczyć wiedzy geograficznej z początku XVI wieku. Na mapie pokazano obszary, które zdaniem wielu nie powinny się na niej znaleźć…

Piri Reis – początki kariery żeglarskiej

Kim był prawdopodobny twórca mapy? Jego pełne imię brzmiało Ahmed Muhiddin Piri Ibn Hadżi Mehmed, przy czym właściwym imieniem jest Ahmed, Piri przydomkiem rodowym, odziedziczonym po ojcu, natomiast „reis” jest osmańskim tytułem oznaczającym admirała floty. Dzięki informacjom z przekazów osmańskich wiadomo, że urodził się około roku 1465 roku, być może w prowincji Karaman, choć wymienia się również Galipoli. Jego wujem był słynny pirat Kemal Reis, który najprawdopodobniej wprowadzał młodzieńca w tajniki żeglarskiego rzemiosła. Młody Piri towarzyszył swemu wujowi w licznych walkach na morzu, toczonych przeciwko Hiszpanii, Portugalii, państwu kościelnemu czy Wenecji. Dalszemu rozwojowi jego kariery sprzyjała nominacja Kemala na admirała osmańskiej floty, dzięki czemu działalność wuja nabrała statusu służby na rzecz sułtana Bajazyda II. W licznych kampaniach morskich Kemala Reisa uczestniczył również Piri, doskonaląc swoje umiejętności żeglarskie i nawigacyjne oraz poznając wybrzeża. Wiedzę tę wykorzystał później w swoich dziełach kartograficznych.

Zachowany fragment pierwszej mapy Piri Reisa z 1513 roku. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zagadka „mapy Kolumba”

Na uwagę zasługuje wielka wyprawa floty pod dowództwem Kemala Reisa z roku 1501 w trakcie wojny osmańsko-weneckiej z lat 1499–1503, która zaprowadziła obu żeglarzy tureckich na Morze Tyrreńskie, następnie Baleary i do Walencji. Jeden z wziętych wtedy do niewoli chrześcijańskich jeńców poinformował Turków o wyprawach zachodnich Krzysztofa Kolumba, w których uczestniczył. Jednocześnie pokazał im artefakty pochodzące z Nowego Świata, jak również mapę. Postanowiono wtedy w ramach rekonesansu kontynuować drogę na zachód, wpływając na Ocean Atlantycki, by przez Gibraltar dotrzeć do Wysp Kanaryjskich. Czy właśnie wtedy Piri postanowił stworzyć dokładniejsze mapy tych wód na użytek kapitanów osmańskich, tego nie wiadomo, ale wiele wskazuje na to, że inspiracji mogła dostarczyć mu wspomniana wyprawa. Nie było to wcale takie proste. Jedna przypadkowo zdobyta mapa, pochodząca z okresu wypraw Kolumba, to za mało. Należało uzupełnić wiedzę kartograficzną, wykorzystując zarówno dotychczasową rozległą wiedzę kupców i geografów muzułmańskich, jak i najnowsze odkrycia Europejczyków.

Zachowany fragment drugiej mapy Piri Reisa. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kartograf i admirał imperium osmańskiego

Kemal Reis zginął na morzu w 1511 roku. Piri, mający wtedy już około czterdziestu sześciu lat, musiał zadać sobie pytanie, co dalej: pozostać na morzu, kontynuując karierę żeglarza, czy zająć się pasją życia – kartografią? Zdecydował się na to drugie. Udał się na półwysep Galipoli, podejmując wzmożone badania kartograficzne. Podjął się opracowania mapy świata, do czego chciał wykorzystać najnowszą wiedzę chrześcijańskich odkrywców. Nie było to jednak takie proste. Kolejno dokonywane odkrycia podlegały ścisłemu nadzorowi państwa i były utajniane, zwłaszcza przez stronę portugalską, ze względu na konkurentów do przejęcia kontroli nad szlakami nawigacyjnymi, rynkami oraz bogactwami Starego i Nowego Świata. Pomimo tych trudności zasób materiałów kartograficznych Piri Reisa musiał się regularnie powiększać, co pozwoliło mu na wyrysowanie pierwszej wersji mapy świata. Oryginał tego dzieła się nie zachował. Jego ocalałym fragmentem była właśnie wspomniana na wstępie mapa południowego Atlantyku.

Z wyników swoich badań Piri chyba nie był zadowolony, jednak kontynuował poszukiwania, których rezultatem było opublikowane w dwóch księgach w latach 1521–25 wielkie dzieło geograficzno-kartograficzne, będące ukoronowaniem jego działalności naukowej – noszące arabski tytuł Kitab-ı Bahriye, czyli Księga nawigacji, zawierające mapy całego świata wraz z opisami Piriego. Kilka lat później powstała druga wersja mapy świata, z której, podobnie jak z pierwszej, zachował się jedynie niewielki fragment.

Działalność Piri Reisa nie ograniczała się jednak tylko do opracowywania map. Na dworze sułtańskim Selima I Groźnego przypomniano sobie w pewnej chwili o dawnym towarzyszu walk Kemala Reisa, powierzając mu w latach 1516–1517 niewielką eskadrę w ramach floty, płynącą pod dowództwem Katej Beja na podbój mameluckiego Egiptu. Kilka lat później, w latach 1522–1523, Piri uczestniczył także w podboju wyspy Rodos, będącej pod zarządem joannitów. Z kolei ukoronowaniem jego kariery żeglarskiej stało się mianowanie go w 1547 roku reisem i powierzenie mu dowództwa floty na Oceanie Indyjskim. W następnych latach odznaczał się w działaniach przeciwko Portugalczykom na Morzu Czerwonym i w Zatoce Perskiej, między innymi w swojej ostatniej kampanii, w 1552 roku, zdobywając Muskat, choć nie powiodło mu się przy oblężeniu twierdzy Hormuz. Miał wówczas około 87 lat. Obarczono go odpowiedzialnością za niepowodzenie, a kiedy w następnym roku odmówił namiestnikowi Basry Kubad Paszy wzięcia udziału w planowanej kolejnej kampanii morskiej przeciwko Portugalii, został uwięziony i ścięty.

Paradoksalnie stał się najsłynniejszym osmańskim dowódcą, co jednak wiązało się nie tyle z dokonaniami wojennymi, ile z odkrytą po wiekach mapą.

Kopia Kitab-ı Bahriye (Księgi Nawigacji) autorstwa Piri Reisa

Co widać na mapie?

Mapa Reisa przedstawia fragment świata między Europą, Afryką i obu Amerykami. W części wschodniej widać na niej Półwysep Iberyjski oraz Bretanię, zachodnią Afrykę z wyraźnie zaznaczonymi archipelagami Wysp Kanaryjskich, Wysp Zielonego Przylądka oraz Azorów. Rozmieszczenie lądów, proporcje oraz odległości pokrywają się dość dokładnie z rzeczywistymi i wskazują na wiedzę nawigacyjną i geograficzną dostępną Portugalczykom.

Teraz spójrzmy na część zachodnią mapy, na fragment odpowiadający położeniu obu Ameryk. I tu natrafiamy na pewne problemy. W części północnej tego obszaru, na wysokości Ameryki Środkowej i Antyli, faktycznie widać fragment lądu stałego oraz plątaninę wysepek z wyraźnie widoczną jedną dużą wyspą o kształcie nieregularnego prostokąta, którą usiłowano interpretować jako Kubę lub Haiti. Linia brzegowa zaznaczonego kontynentu zupełnie nie odpowiada jednak temu rzeczywistemu, Zatoki Meksykańskiej nie widać, tak samo jak Florydy, co jednak nie powinno dziwić ze względu na czas powstania mapy i znaną powszechnie chronologię odkryć hiszpańskich w tym rejonie świata. Jednak, co ciekawe, obszar przedstawiony na mapie przypomina mocno niektóre fantastyczne mapy azjatyckiego Dalekiego Wschodu, powstałe w okresie późnego średniowiecza na podstawie opisów Marca Polo. Na uwagę zasługuje tu porównanie z mapą Paola Toscanellego z 1468 roku, wykazującą uderzającą zbieżność z częścią Ameryki u Piri Reisa, gdzie rzeczona prostokątna wyspa to… Cipangu, czyli Japonia!

Przechodzimy do części centralnej mapy. Widać na niej wschodnie wybrzeże Ameryki Południowej, zwłaszcza dzisiejszej Brazylii. To jej najbardziej wiarygodny fragment. Rzuca się w oczy nie tylko zaskakująca dokładność odwzorowania tego obszaru w porównaniu z rzeczywistym lądem, ale i jego niezwykle precyzyjnie położenie względem Afryki. Wiedza Piri Reisa może w tym zakresie zaskakiwać, biorąc pod uwagę fakt, że eksploracja europejska wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej, ujętych na tym fragmencie mapy, miała miejsce w latach 1498–1502. Można podziwiać skuteczność osmańskich służb wywiadowczych w dostępie do map odkrywców, ale należy podkreślić, że odzwierciedla stan wiedzy geograficznej z roku 1513 i da się w sposób racjonalny udokumentować.

Spójrzmy także na najbardziej kontrowersyjny obszar południowy mapy, wywołujący tyle emocji i polemik. Poniżej Brazylii cały kontynent amerykański gwałtownie skręca w kierunku wschodnim, biegnąc niemal równolegle do równika. Widać tu dość schematycznie przedstawioną linię brzegową, rysowaną zupełnie inną kreską niż widoczna powyżej Brazylia, jakby w pośpiechu lub z pamięci. Można odnieść wrażenie, jakoby i w tym przypadku Piri Reis uzupełnił swoją niewiedzę fragmentem fantastycznego kontynentu, będącego ucieleśnieniem poglądów starożytnych geografów, a występującego w przekazach i na mapach w tym czasie jako Terra Australis Incognita.

Atlantydzi i kosmici

Współcześni zwolennicy teorii spiskowych, tacy jak Graham Hancock czy Erich von Däniken, mają swoją własną interpretację mapy Piri Reisa. W tajemniczym lądzie doszukiwali się Antarktydy, odkrytej dopiero w XIX wieku, rzekomo „rozpoznając” tu Ziemię Królowej Maud, dziś pokrytej lodem, którą mapa miała jakoby „ukazywać” bez tej pokrywy. Wysuwane były najróżniejsze teorie idące w kierunku spuścizny kartograficznej zamierzchłych cywilizacji, z Atlantydą na czele, czy też ingerencji przybyszów z kosmosu. Tymczasem analiza przebiegu linii brzegowej owego kontrowersyjnego fragmentu nie pozwala na tak daleko idące interpretacje, co potwierdzają dodatkowo odkształcenia i brak cieśniny, nazwanej późnej imieniem Drake’a, oddzielającej oba kontynenty. Prowadzone jeszcze w okresie międzywojennym w archiwach osmańskich poszukiwania pierwowzoru, na którym oparł się przyszły admirał, nie dały żadnych rezultatów. Wiele zamieszania wprowadziła również sprawa „mapy Kolumba”, o której wyżej była mowa, jednak sugestie, jakoby informacje w niej zawarte mogły stać za późniejszą mapą Piri Reisa, nie można zweryfikować, a same teorie geograficzno-kosmologiczne Kolumba, znane z jego obszernych pism do królów katolickich, nie dają się raczej pogodzić z hipotezą „atlantycką”.

Czy to oznacza, że mapa Piri Reisa, powszechnie uchodząca za jedną z najbardziej zagadkowych map świata, odsłoniła już wszystkie swoje tajemnice? Z pewnością tak nie jest, gdyż w każdej chwili może nastąpić odkrycie rzucające nowe światło na dzieje kartografii tego okresu lub pozwalające na nowo zinterpretować dotychczasowe znaleziska. Sama mapa osmańskiego admirała jest tego najlepszym, choć z pewnością nie ostatnim przykładem.

To tylko kwestia czasu…

Bibliografia

http://www.diegocuoghi.com/Piri_Reis/PiriReis_eng.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/Ottoman_campaign_against_Hormuz

http://www.bibliotecapleyades.net/mapas_pirireis/esp_mapaspirireis04.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/Kemal_Reis

Hancock, Ślady palców bogów, przekł. G. Kołdziejczyk, Amber, Warszawa 1997.

Inalcik, Imperium osmańskie. Epoka klasyczna 1300–1600, przekł. J. Hunia, Wyd. UJ, Kraków 2006.

Kolumb, Pisma, przekł. A. L. Czerny, PIW, Warszawa 1970.

Kunt i C. Woodhead (red.), Sulejman Wspaniały i jego czasy. Imperium osmańskie we wczesnej epoce nowożytnej, przekł. W. Weinert, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1998.

Listy o odkryciu Ameryki, wyb. J. Kieniewicz, przekł. J. Perlin, A. Rurarz, J. Szymanowska, Wyd. Novus Orbis, Gdańsk 1995.