Szekspir w czasach elżbietańskich

Panowanie Elżbiety I było złotym czasem dla angielskiego teatru. Była to wówczas jedna z głównych rozrywek dla ludzi wszystkich stanów. Dramatów w tamtych czasach nie publikowano, nie chcąc zmniejszać teatralnych dochodów. Dzieła Szekspira i innych twórców można było poznać jedynie poprzez obejrzenie spektaklu. Londyn przyciągał aktorskie grupy niczym magnes, tak liczna populacja zapewniała bowiem szeroką widownię. Umożliwiało to wielokrotne prezentowanie tej samej sztuki, zdobycie prestiżu, sławy i pieniędzy.

Mapa Londynu, na której zaznaczono teatr złożony w 1576 roku – The Theatre. © Wikimedia Commons, domena publiczna. — Mapa Londynu, na której zaznaczono teatr założony w 1576 roku – The Theatre. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

W epoce Szekspira istniały dwa rodzaje teatrów, które z czasem ewoluowały w kierunku form znanych współcześnie: odkryte, działające na wolnym powietrzu, zwane inaczej publicznymi lub amfiteatrami, wzorowane na rzymskim Koloseum, oraz zadaszone teatry prywatne, znajdujące się głównie w wielkich salach dworskich. Pierwszy amfiteatr o prostej nazwie The Theatre pojawił się w 1576 roku. Dla ludzi epoki elżbietańskiej był to całkowity przełom w rozrywce, porównywalny z pojawieniem się kin w XX wieku. Jak grzyby po deszczu powstawały liczne grupy teatralne, a mniej lub bardziej zdolni dramaturdzy pisali coraz więcej utworów przeznaczonych do prezentacji na scenie. Powstawały kolejne teatry, budowane głównie poza murami miasta: The Curtaine, The Rose, The Swan, a także kryty dachem The Blackfriars. Branżowe współzawodnictwo zaostrzało się. Brak regulacji dotyczących praw autorskich prowadził do wielu nadużyć, a nawet kradzieży scenariuszy i plagiatów, w tym nielegalnego kopiowania sztuk Szekspira. Tymczasem wśród możnych modne stawało się wspieranie wybranej trupy teatralnej. Na deskach The Theatre występowało wiele rywalizujących formacji aktorskich, najczęściej jednak można było zobaczyć tam popularną grupę o nazwie Ludzie Lorda Szambelana, której członkiem był coraz bardziej ceniony William Szekspir. Patronował im Henry Carey, pełniący funkcję szambelana na dworze królowej Elżbiety I. Carey, syn Marii Boleyn, rodzonej siostry królowej Anny Boleyn, był kuzynem Elżbiety. Niektórzy historycy spekulują nawet, że mógł być jej przyrodnim bratem, ponieważ jego matka przez pewien czas była kochanką Henryka VIII. Gdy w 1597 roku rządowa cenzura zdecydowała o zamknięciu teatru po wystawieniu obrazoburczej komedii satyryka Thomasa Nashe’a „Isle of Dogs”, szekspirowska grupa zmuszona była przenieść się do The Curtain. Teatr ten gościł artystów aż do czasu, kiedy ci, własnymi siłami, wybudowali amfiteatr The Globe, który bardzo szybko zyskał wielką popularność. Zarówno praktyczne, jak i symboliczne znaczenie miał fakt użycia w konstrukcji nowego budynku drewna pochodzącego z rozebranego The Theatre.

Teatr Curtaine około 1600 roku. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Teatr Blackfriars

Szekspir wraz z Ludźmi Lorda Szambelana wystawiał swoje dramaty głównie w dwóch najsławniejszych teatrach Londynu, których był współwłaścicielem – The Globe Theatre, działającym od 1599 roku, a także w elitarnym i wykwintnym Blackfriars Theatre, powstałym na miejscu dawnego klasztoru. W przeciwieństwie do publicznych odkrytych amfiteatrów prywatny Blackfriars, otwarty w 1596 roku, miał dach i sztuczne oświetlenie, którym pozostałe teatry nie dysponowały. Ze względu na system zapadni i wyciągów możliwe było wykorzystanie w trakcie przedstawienia różnych efektów specjalnych. Z tych względów Blackfriars Theatre szybko stał się najpopularniejszym prywatnym teatrem w Londynie. Był znacznie mniejszy niż Globe, liczył około siedmiuset miejsc siedzących, m.in. na dwupoziomowej galerii i na wprost sceny. Koszt biletu był nawet do pięciu razy wyższy niż w Globe, co miało znaczący wpływ na rodzaj odwiedzającej go publiczności. Kameralna atmosfera prywatnej sceny, dobra akustyka i lepiej wykształcona publiczność sprawiły z kolei, że pojawiło się zapotrzebowanie na nieco inny charakter spektakli. Poprzez kontrolę liczby płonących świec można było tworzyć swoiste „efekty świetlne”, a dzięki lepszej akustyce coraz częściej spektakl wzbogacano efektami dźwiękowymi, co było niemożliwe na dużej, otwartej przestrzeni amfiteatralnej. Większe znaczenie zyskało także słowo, które teraz było doskonale słyszalne w każdym miejscu sali teatralnej. Dzięki temu artyści osiągali większą subtelność prezentacji, trafiającą w gusta wyselekcjonowanej publiczności.

Teatr Swan na XVII-wiecznej rycinie. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Teatr The Globe

Ogrzewany Blackfriars otwierano w zimie, gdy pogoda nie pozwalała grać pod gołym niebem, a w lecie przenoszono się do potężnego The Globe. Jego ogromny, ryglowy, okrągły budynek mieścił aż trzy tysiące widzów. Na trójpoziomowej galerii znajdowały się zadaszone miejsca siedzące, natomiast na placu otaczającym z trzech stron podwyższaną scenę – tanie miejsca stojące. Najdrożej płacono za tzw. Lord’s Rooms, czyli loże dla wysoko urodzonych, ustawione bezpośrednio za sceną, tuż nad garderobą. Siedząca tam elita widziała co prawda głównie plecy aktorów, ale za to wyraźniej słyszała wypowiadane kwestie. Jej członkowie wierzyli przy tym, że są w stanie lepiej docenić walory literackie dialogów niż cała reszta widowni. Osobne, luksusowe miejsca podkreślały także dystans i klasową wyższość wobec ubogiej części publiczności. Lordowie odróżniali się od pospólstwa również ubiorem, niedostępnym dla zwykłych śmiertelników, którzy, niezależnie od poziomu swej majętności, mogli używać tylko określonych materiałów i fasonów (kwestia stroju była w elżbietańskiej Anglii regulowana prawnie). Luksusowe kroje i tkaniny można było zobaczyć jedynie na przedstawicielach wyższej sfery, m.in. podczas spektakli teatralnych, co mogło stanowić dodatkową atrakcję wizyty w teatrze.

Rycina ukazująca rekonstrukcję drugiego teatru Blackfriars. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Na tyłach sceny znajdowały się ukryte drzwi, z których korzystali aktorzy. Zadaszenie nad sceną, zwane „niebiosami”, ozdobione namalowanymi gwiazdami, księżycem i słońcem, posiadało otwór, w którym znikali podciągani na linach wykonawcy. Na dachu budynku stał posąg Heraklesa dźwigającego kulę ziemską. Przedstawienia odbywały się tylko w ciągu dnia, korzystano bowiem wyłącznie z naturalnego światła.

Pierwszy The Globe spłonął w 1613 roku od armatniego wystrzału, który miał uatrakcyjnić wystawianą właśnie sztukę Szekspira „Henryk VIII”. Nowy budynek zdołano postawić już rok później. Niestety, w 1642 roku w trakcie wojny domowej teatry Globe i Blackfriars zostały zamknięte przez purytanów, a w późniejszych latach rozebrane.

Spektakle na dworach

Spragnieni wrażeń możni chętnie zamieniali swoje pałacowe aule w sale teatralne, w których aktorzy mogli odgrywać przedstawienia. Tego typu teatry prywatne dawały artystom możliwość uprawiania swojego fachu przez cały rok i pozwalały uniezależnić się od kaprysów angielskiej pogody. Dużą zaletą dla trup aktorskich był również fakt, że nie były one w żaden sposób odpowiedzialne za ich utrzymanie ani za zgromadzenie publiczności. Z drugiej strony artyści byli skazani na gościnność właścicieli posiadłości, w których grali, oraz na uciążliwe przewożenie z miejsca na miejsce kostiumów i rekwizytów.

Pałac Hampton związany jest z wieloma ważnymi wydarzeniami historycznymi. Okazuje się, że posiada on również znakomitą przeszłość teatralną. Wielka Sala, wybudowana przez Henryka VIII, jest najstarszą częścią pałacu. Zachowała charakter epoki Tudorów, pozostając w postaci niemal niezmienionej od czasów Szekspira. W każdym razie jest to jedna z niewielu zachowanych przestrzeni, w których Szekspir osobiście wystawiał swoje dzieła.

Rekonstrukcja teatru The Globe. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ludzie Lorda Szambelana cieszyli się dużą popularnością na królewskim dworze, grając często w Hampton dla królowej Elżbiety I. W 1603 roku, po jej śmierci, na tronie Anglii i Szkocji zasiadł Jakub I, prawnuk Małgorzaty Tudor i Jakuba IV, króla Szkocji. Władca okazał się zapalonym mecenasem sztuki i przejął opiekę nad grupą Szekspira, a 19 maja 1603 roku przyznał Ludziom Lorda Szambelana koncesję na prowadzenie działalności artystycznej. W podzięce grupa przemianowała się na Ludzi Króla.

Tego samego roku, w czasie wielkiej zarazy, monarcha i jego dwór opuścili Londyn, aby zatrzymać się właśnie w Hampton Court. W grudniu 1603 roku Ludzie Króla zostali wezwani przez Jakuba, aby zapewnić rozrywkę podczas uroczystości Bożego Narodzenia i Nowego Roku. Artyści spędzili w pałacu trzy tygodnie, i w Wielkiej Sali, udekorowanej setkami świec i lampionów zawieszonych pod kunsztownym sklepieniem, dali łącznie siedem spektakli.

Z całą pewnością Ludzie Króla byli ulubieńcami władcy. W latach 1603–1616 grali dla monarchy aż 187 razy! Szekspir był producentem własnych sztuk i prawdopodobnie występował także na scenie. Amerykański szekspirolog Gerald Eades Bentley opisywał pisarza jako osobę będącą jednocześnie aktorem, wybitnym dramaturgiem, producentem, członkiem koncesjonowanej grupy artystycznej i współwłaścicielem teatrów. Trudno o człowieka mocniej związanego z teatrem na tak wiele różnych sposobów.

Teatr The Globe współcześnie. © Wikimedia Commons, P.K. Niyogi.

W 1997 roku zrekonstruowano słynny teatr The Globe. Ponieważ obecnie uregulowana Tamiza jest znacznie węższa niż za czasów szekspirowskich, nowy budynek przeniesiono 230 metrów dalej od miejsca, gdzie stał jego pierwowzór, by jak najlepiej odtworzyć atmosferę tamtego teatru, położonego blisko rzeki. Dokładna rekonstrukcja, która musiała spełniać rygory współczesnych przepisów przeciwpożarowych, trwała ponad dwadzieścia lat. Niezwykle przydatne w rekonstrukcji wyglądu i rozwiązań architektonicznych średniowiecznej budowli okazały się odkryte przez archeologów fragmenty sąsiadującego z The Globe teatru The Rose. Obecnie w The Globe, przywróconym do życia dzięki inicjatywie i wytrwałości Sama Wanamakera, od maja do października wystawiane są sztuki Szekspira. Jego fenomen nie blednie, ale wręcz przeciwnie – wzmacnia się z każdym rokiem. Czterysta lat, jakie minęły od śmierci niezwykłego pisarza, nie było w stanie zgasić hipnotyzującej magii jego dzieł, które wciąż inspirują kolejnych twórców.