Od wikingów do Normanów. Ród Wilhelma Zdobywcy

29 lutego 2016 roku w normańskim Fécamp francuscy naukowcy otwarli grobowiec zawierający szczątki dwóch książąt normańskich – Ryszarda I Nieustraszonego i Ryszarda II Dobrego, odpowiednio pradziada i dziada Wilhelma Zdobywcy. Uczeni pragnęli pozyskać wystarczającą ilość materiału genetycznego, potrzebną do rozwiązania zagadki pochodzenia dynastii normańskiej, zagadki frapującej historyków już od wielu stuleci. Wywodzili się od niej wszyscy bez wyjątku władcy angielscy i brytyjscy, zasiadający na tronie od niemal 950 lat, kiedy to 14 października 1066 roku wojska Wilhelma zniosły pod Hastings armię Harolda II Godwinsona.

Wielu Anglików już wówczas zadawało sobie pytanie, kim był i skąd pochodził ten półbarbarzyński książę Normandii, który odtąd miał zostać ich królem, gdyż jego przydomek, Bastard – dopiero później zastąpiony przez bardziej chwalebny: Zdobywca – sugerował niezbyt zaszczytne pochodzenie. Różne źródła wskazują lub sugerują, że dynastia książąt normańskich mogła wywodzić się z Danii, Norwegii, a nawet Finlandii. Jak było naprawdę i czy w gąszczu sprzecznych ze sobą przekazów można po wiekach wydobyć prawdę – oto zagadka, której rozwiązania warto poszukać.

Statua przedstawiająca wikinga Rollona. © Wikimedia Commons, Frederic BISSON.
Statua przedstawiająca wikinga Rollona.
© Wikimedia Commons, Frederic BISSON.

Rollo – wiking przybyły znikąd

Francuskie źródła z X wieku wspominają pewnego nieznanego bliżej wikinga, który miał się stać protoplastą przyszłych książąt Normandii. Określają go jako wodza normańskich piratów, pustoszących na początku stulecia północne wybrzeża kraju. Kronikarz Flodoard z Reims, piszący około 966 roku, nazywa go Ragenoldem, natomiast jego krajan Richer, tworzący trzydzieści lat później, używa imienia Rollo, pod którym stał się już odtąd znany na Zachodzie i które było odmianą nordyckiego imienia Rolf. Richerowi z Reims zawdzięczamy również pierwszą próbę wskazania filiacji owego Rollona.

Jak czytamy w rozdziale XXVIII pierwszej księgi jego Kroniki:

W tym czasie Robert, książę Galii Celtyckiej, zaatakował żywo piratów, którzy pod wodzą Rollona, syna Katillusa, nagle wkroczyli do Neustrii[1].

Niestety, powyższa krótka wzmianka o rzekomym ojcu Rollona, „Katillusie” w żadnym stopniu nie rozwiązuje zagadki pochodzenia wikinga, gdyż o takiej postaci w przekazach nie pojawiają się żadne wzmianki, a biorąc pod uwagę formę imienia, niespotykanego wśród Skandynawów, jest to raczej postać legendarna.

Według Richera wspomniany Rollo, pomimo że dysponował wojskiem w liczbie 50 000 (sic!), został pokonany w wielkiej bitwie przez księcia Roberta, który po wzięciu licznych jeńców kazał ich wszystkich ochrzcić. Kronikarz nie wspomina, czy Rollo znajdował się wśród ochrzczonych jeńców, jednak w związku z tym, że późniejsza tradycja dworska nie mówi o jego niewoli, to raczej udało mu się zachować wolność.

Karol III, król Francji. © Wikimedia Commons, domena publiczna.
Karol III, król Francji. © Wikimedia Commons,
domena publiczna.

Hipoteza „duńska”

Więcej szczegółów dotyczących historii Rollona dostarcza nieco późniejszy kronikarz Dudo z Saint-Quentin, autor rozpoczętej na zamówienie jego wnuka Ryszarda I, a ukończonej około 1030 roku, Historii książąt normańskich. Z jego przekazu wynika, że wspomniany wódz normański był pochodzenia duńskiego. Opowiada o niewymienionym z imienia duńskim możnym, toczącym zajadły spór ze swoim królem. Po jego śmierci jeden z jego synów zostaje zabity, drugi zaś – właśnie Rollo – musi udać się na wygnanie. Ten po kilkuletnim pustoszeniu północnych wybrzeży francuskich zostaje powstrzymany w bitwie pod Chartres, zawierając w 911 roku w Saint-Clair-sur-Epte układ z królem Francji Karolem III Prostym. Na mocy tego traktatu obiecuje przyjąć chrzest i otrzymuje od króla lenno w postaci terenów wokół Rouen. Jest to początek przyszłego księstwa Normandii. Historyczności tego aktu dowodzi pewien dokument Karola Prostego z 918 roku, potwierdzającego, że kościół w Saint-Germain-des-Prés posiada dobra zniszczonego wcześniej przez Normanów opactwa w La Croix-Saint-Ouen, za wyjątkiem:

części [włości] tegoż opactwa, które przekazaliśmy Normanom znad Sekwany, czyli Rollonowi i jego towarzyszom, dla obrony królestwa[2].

Czy można zatem uznać za prawdziwą wersję podaną przez Dudona i przyjąć duńskie pochodzenie rodu książąt Normandii? Z jednej strony, można znaleźć w jego opisie fragmenty rzeczywiście wyglądające na pochodzące z tradycji skandynawskiej, zatem odzwierciedlające elementy historyczne oparte na rzeczywistych wydarzeniach. Z drugiej strony, nie należy zapominać, że w tych czasach niejednokrotnie nie rozróżniano na Zachodzie krajów, z których pochodzili Skandynawowie, nazywając ich ogólnie czy to Danami (Duńczykami), czy Normanami. Otwiera to pole do dalszych interpretacji, opierających się w znacznej mierze na teorii o norweskim pochodzeniu rodu, zawartych w rodzimych przekazach skandynawskich.

Snorri Sturluson jest autorem zbioru sag o norweskich królach. © Wikimedia Commons, domena publiczna.
Snorri Sturluson jest autorem zbioru sag o norweskich królach.
© Wikimedia Commons, domena publiczna.

Hipoteza „norweska”

Przekaz o norweskich korzeniach Rollona pojawił się po raz pierwszy w anonimowej łacińskiej Historii Norwegii, spisanej pod koniec XII wieku. Kronika wspomina o niejakim Rolfie, zwanym Piechurem z racji konieczności przemieszczania się piechotą, gdyż nie był w stanie – z powodu ogromnego wzrostu – dosiadać konia. Tenże Rolf, po opuszczeniu Norwegii za panowania Haralda Pięknowłosego, miał dołączyć do jarla Ragnvalda i przemierzać północne morza i krainy, czyli Orkady, Szkocję, Anglię i Irlandię, zanim nie osiadł w Rouen, zakładając dynastię książąt normańskich. Kronikarz wymienia następnie nie do końca poprawnie jego potomków, kolejnych książąt Normandii, pomijając jednak krótko panujących Ryszarda III oraz jego brata Roberta II Wspaniałego, zwanego również Diabłem, rzeczywistego ojca Wilhelma Zdobywcy, jednocześnie mylnie przypisując ojcostwo króla Anglii Ryszardowi II.

Wersja ta została następnie rozbudowana przez największego historyka islandzkiego Snorriego Sturlusona, który w zbiorze sag o norweskich królach, zatytułowanym Heimskringla, odnosi się do przekazu swojego poprzednika. W Sadze o Haraldzie Pięknowłosym, stanowiącej część jego dzieła, wymienia jarla Möre Ragnvalda Eysteinssona Mądrego (być może tożsamego z poprzednim Ragnvaldem z Historii Norwegii), oraz jego synów, w tym właśnie Rolfa Piechura. Tenże Rolf miał po powrocie z wyprawy na zachód wyrżnąć pod bokiem króla stado bydła i za ten haniebny czyn zostać skazany przez Haralda na wygnanie, i to pomimo więzów przyjaźni łączących władcę Norwegii z jego ojcem Ragnvaldem i mimo wstawiennictwa matki Ragnhildy. Snorri opowiada następnie o tułaczce Rolfa po krajach północnych, wymieniając na trasie jego podróży Hebrydy, oraz o zasiedleniu przezeń ze swoimi towarzyszami późniejszej Normandii.

Hipoteza „fińska”

Dzięki informacjom zaczerpniętym z Heimskringli oraz uzupełniającej ją Sagi o Orkadach, można hipotetycznie ustalić genealogię Rolfa Piechura na kilkanaście pokoleń wstecz, aż do mitycznych władców Kvenlandu, legendarnej krainy o nie do końca ustalonej lokalizacji, najprawdopodobniej jednak obejmującej tereny Finlandii oraz okolicznych obszarów na północ i wschód od tego kraju. Pierwszym królem Kvenlandu miał być olbrzym Fornjot, od którego pochodzili ponoć następni władcy, panujący nad tą krainą przez siedem kolejnych pokoleń aż do Heytira Gorassona, którego syn Sveid miał już rządzić w Norwegii. Od niego miała się też wywodzić linia rodu, którego potomkiem w piątym pokoleniu był podobno Rolf Piechur.

Gdzie leży prawda?

Wszystkie wersje, usiłujące ustalać pochodzenie pierwszego księcia Normandii, mają charakter legendarny. Dojście do prawdy wymaga wybrania tej wersji, która mogłaby zawierać czy to najwięcej materiału historycznego, czy najmniej tego legendarnego. Generalnie najwięcej zwolenników ma teoria norweska, ale czy słusznie? Czas pokaże, czy po opublikowaniu wyników francuskich badań DNA potomków Rollona będzie można określić definitywnie, z którego obszaru Skandynawii mógł przybyć do Normandii przodek angielskich monarchów.

Bibliografia

https://en.wikipedia.org/wiki/Rognvald_Eysteinsson

https://fr.wikipedia.org/wiki/Rollon#/media/File:Ascendance_de_Rollon_26_02_2007.jpg

http://www.davidkfaux.org/files/deBeaufouFullReport.pdf

http://remacle.org/bloodwolf/historiens/flodoard/annales.htm

http://www.jlukaszewski.republika.pl/harald2.html

A History of Norway and The Passion and Miracles of the Blessed Ólafr, trans. D. Kunin, Viking Society for Northern Reserch, London 2001.

Fałkowski, Potestas regia. Władza i polityka w królestwie zachodniofrankijskim na przełomie IX i X wieku, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 1999.

Morris, Podbój normański, przekł. M. Józefowicz, M. Rataj, Wydawnictwo Astra, Kraków 2005.

Richeri Historiarum quatuor libri. Histoire de Richer en quatre livres, par A.-M. Poinsignon, Academie Imperiale de Reims, Reims 1885.

The Orkneyinga Saga, trans. J. H. Hjaltalin and G. Goudie, Edmonston and Douglas, Edinbourgh 1873.

Wołucki, Wiking a sprawa polska, Wydawnictwo Marpress, Gdańsk 2005.

Zumthor, Wilhelm Zdobywca, przekł. E. Bąkowska, PIW, Warszawa1994.

[1] Richeri Historiarum quatuor libri. Histoire de Richer en quatre livres, par A.-M. Poinsignon, Academie Imperiale de Reims, Reims 1885, s. 56. [tłum. własne]

[2] …praeter partem ipsius abbatiae quam annuibus Normannis Saequanensibus, videlicet Rolloni suisque comitibus, pro tutela regni. [tłum. własne], fragment cyt. W. Fałkowski, Potestas regia. Władza i polityka w królestwie zachodniofrankijskim na przełomie IX i X wieku, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 1999, s. 109, przyp. 13.