W 1190 roku, kiedy siły trzeciej krucjaty szturmowały Akkę, grupa krzyżowców z Bremy i Lubeki pod rozciągniętym żaglem okrętowym założyła niewielki szpital polowy, aby zająć się chorymi i rannymi chrześcijanami. Z czasem grupa ta przekształciła się w duży zakon rycerski, który miał zarządzać wielkimi zasobami i nieruchomościami oraz kształtować historię zachodniego świata. Instytucja ta stała się powszechnie znana jako zakon krzyżacki.
Autor o książce
„W swojej książce omówię powstanie jednego z najpotężniejszych zakonów religijnych w historii Kościoła katolickiego. Przeanalizuję wpływy, jakie napędzały rozwój zakonu krzyżackiego, i zbadam, jak wyglądały one w kontekście wcześniejszych wzorców wypracowanych przez templariuszy i szpitalników. Kwestie te omówię w świetle nowożytnej historiografii poświęconej wyprawom krzyżowym oraz zakonom rycerskim. W niniejszym studium oferuję również istotną, ponowną analizę niektórych podstawowych zagadnień przy okazji badania nowych tematów związanych z działalnością zakonu w Ziemi Świętej. Przedstawię świadectwa dotyczące zakonu ze wszystkich ziem chrześcijańskich, włącznie z Ziemią Świętą, Niemcami, Prusami i Inflantami, oraz materiały ze świata muzułmańskiego. Mam nadzieję, że dzięki temu książka pomoże poszerzyć naszą wiedzę na temat zakonów rycerskich jako instytucji, odsłaniając ich zalety, wady i zależności”.
Krzyżacy w świadomości czytelników i odbiorców kultury
Polskiemu czytelnikowi Krzyżacy kojarzą się jednoznacznie jako armia z czarnymi krzyżami na białych płaszczach, pokonana pod Grunwaldem w akcie dziejowej sprawiedliwości. Polski czytelnik doskonale zna także Malbork – jedną z najwspanialszych budowli średniowiecza, historię zakonu i lokalne konteksty zmagań żywiołów ludzkich oraz organizmów politycznych na południowym wybrzeżu Bałtyku. Ta wizja zakonu krzyżackiego zdominowana jest przez agresywną ekspansję, konflikt interesów i z – punktu widzenia polskiego czytelnika – przez jednoznacznie negatywną ocenę. Trudno się temu dziwić, zważywszy na utarte literackie i filmowe stereotypy, ale także na fakt, że Grunwald uznawany jest za ikonę i jedno z największych zwycięstw polskiego oręża.
Tym bardziej interesująca może się więc okazać najnowsza pozycja wydawnicza dotycząca zakonu: napisana przez Brytyjczyka, pozbawionego historycznych uprzedzeń, i dotycząca przede wszystkim zakonu w jego pierwotnej formie – nie armii środkowoeuropejskiego państwa zakonnego, ale zakonu rycerskiego służącego chrześcijaństwu w Lewancie, w okresie krucjat. W istocie książka Krzyżacy w Ziemi Świętej 1190–1291 to pierwsza tak kompleksowa analiza dziejów zakonu w Lewancie. Autor skupia się w niej na zagadnieniach mniej znanych polskiemu czytelnikowi, czyli na genezie małego domu zakonnego, który w okresie piątej krucjaty gwałtownie się rozrósł, osiągając wpływy i znaczenie równe dwóm starszym zgromadzeniom: templariuszom i joannitom. Ta niezwykła ekspansja możliwa była zarówno dzięki wsparciu papieża, jak i cesarza, stanowiąc owoc zgody między dwoma głównymi ośrodkami władzy ówczesnego chrześcijaństwa.
Działalność w Ziemi Świętej
Pierwszym celem Krzyżaków było udzielanie pomocy chorym podczas oblężenia Akki. Kiedy zakon się rozwinął, zaczął podejmować poważniejsze i liczniejsze zobowiązania. W 1198 roku grupa niemieckich książąt biorących udział w wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej zażądała, aby szpital niemiecki stał się zakonem rycerskim i aby po powrocie jego członków na Zachód kontynuował starania na rzecz odzyskania Jerozolimy. Z czasem, kiedy wysiłki Krzyżaków zdobyły uznanie całego chrześcijańskiego świata, poczuli oni, że są w stanie reagować na potrzeby innych regionów.
Krzyżacy w sposób niezwykle skuteczny korzystali zarówno z koniunktury, jak i z doświadczeń poprzedników. Byli budowniczymi zarówno twierdz, jak i struktur organizacyjnych, co znalazło wyraz w ich późniejszych osiągnięciach w Europie. Potrafili wykazać się w boju przeciw muzułmanom, ale także stosować bardzo skuteczne zabiegi dyplomatyczne. Owocem tego był szereg przywilejów przyznawanych zakonowi przez papieża i cesarza oraz dopuszczenie ich do ścisłego kręgu decyzyjnego krzyżowców w Lewancie, a także nadanie im Ziemi Chełmińskiej. Krzyżacy byli również powiernikami funduszy, organizatorami transportu i tego, co dzisiaj nazwalibyśmy logistyką. Zdołali stworzyć rozbudowaną strukturę, w której oprócz zakonnych rycerzy funkcjonowali confratres, czyli świeccy poplecznicy wspierający siłę militarną zakonu.
Omawiana książka (jedno z bardzo nielicznych opracowań autorów anglojęzycznych na temat zakonu krzyżackiego) dostarcza wyczerpującej analizy roli, jaką odegrał ten zakon w Ziemi Świętej w latach 1190–1291. Ten przedział czasowy wybrano dlatego, że pokrywa się on z historią instytucji od jej założenia do ostatecznego upadku Królestwa Jerozolimskiego. Krzyżacy byli obecni we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego także po 1291 roku, ale po tej dacie ich obecność nabrała zupełnie innego charakteru. Pierwsza część niniejszej książki zawiera chronologiczne studium politycznego, ekonomicznego i dyplomatycznego rozwoju zakonu na łacińskim Wschodzie do tego momentu i stara się umiejscowić jego dokonania w szerszym kontekście wydarzeń, jakie miały miejsce na Wschodzie i Zachodzie. Druga część publikacji opisuje infrastrukturę instytucji i jej organizację, dopełniając historii działań politycznych. Celem tej części jest ukazanie ewolucji zakonu krzyżackiego jako organizmu oraz wskazanie jego cech, które ukształtowały się na skutek istnienia różnych możliwości i zagrożeń.
Wcześniej historycy zwykle koncentrowali swoje badania na polityce zakonu krzyżackiego w Prusach i Inflantach. Z pewnością to właśnie w tych regionach Krzyżacy przeprowadzili swoje największe kampanie i dzisiaj pamięta się ich głównie z powodu wojen na północy. Niemniej jednak przez 101 lat Krzyżacy wspierali również Ziemię Świętą, a działania te miały duży wpływ zarówno na ich własną historię, jak i na historię łacińskiego Wschodu.
Książka w zamyśle autora ma prowokować także do sięgnięcia po wskazane w tekście lub inne pozycje umożliwiające dalsze zgłębianie dziejów Krzyżaków, ich relacji z sąsiadami, sprzymierzeńcami i wrogami, a także do pogłębiania szerszych kontekstów z historii krucjat. A polskiego czytelnika do skonfrontowania subiektywnego, tradycyjnego wyobrażenia o Sienkiewiczowskich krzyżakach z tym, jak zakon postrzegany jest przez inną szkołę historyczną. Być może pozwoli to odpowiedzieć na pytanie, czy krzyżaków da się jednoznacznie ocenić zgodnie z ich własną paletą barw: w kategoriach czarnego i białego.
O autorze
Nicholas Morton jest specjalistą od historii krucjat i historii średniowiecza basenu Morza Śródziemnego. Koncentruje się także na relacjach między chrześcijaństwem a islamem w tym regionie. Jest autorem szeregu monografii i artykułów naukowych, a także redaktorem dwóch serii książek: Rulers of the Latin East i The Military Religious Orders. W pracy zawodowej bada także wpływ Mongołów na świat Bliskiego Wschodu w XIII stuleciu. Opublikował obszerne studium w Cambridge University Press pt. Encountering Islam on the First Crusade (Spotkanie z islamem podczas pierwszej krucjaty), omawiając relacje pierwszych krzyżowców z niechrześcijańskimi ludami napotkanymi podczas podróży do Jerozolimy.
Nicholas Morton jest wykładowcą w Nottingham Trent University od 2009 roku. Wcześniej pracował w Queen Mary University, Royal Holloway i Swansea University.
