Stereotypowy, wielokrotnie powielany wizerunek muzułmańskiej kobiety to trudna do rozpoznania postać, okutana zwykle w czador, z zasłoniętą twarzą. Przemyka zazwyczaj w tle, zdominowana przez mężczyzn i im podporządkowana. Tymczasem rzeczywistość jest bardziej złożona: sytuacja kobiet w islamie w dużej mierze zależy od kraju i miejsca, w którym mieszka, jej pozycji społecznej i stopnia religijnej ortodoksji.
Kariera Roksolany łączyła elementy typowe dla losów ówczesnych niewolnic z nietypowymi. Porwana jako młoda kobieta z należących wówczas do Rzeczpospolitej Obojga Narodów terenów Rusi (obecnej Ukrainy) przez krymskich Tatarów, po podróży przez Morze Czarne trafiła do haremu (chociaż nie wiemy, jak dokładnie się to stało). Została tam doskonale wyedukowana: dzięki kursowi szycia i haftu mogła wiele lat później wysyłać królowi Polski prezenty niebywale zaszczytne, bo powstałe dzięki pracy własnych dłoni. Szybko przyswoiła sobie również sztukę intryg – w relacjach weneckich ambasadorów zachowały się świadectwa ataku histerii, za pomocą którego wymusiła na sułtanie oddalenie dwóch innych nałożnic (uważając najwyraźniej, że zagrażają one jej pozycji), oraz prowokacji wymierzonej w Mahidevran, inną konkubinę i matkę księcia (dzięki czemu sułtan pozbawił Mahidevran swoich względów). Nieco później okazało się również, że Roksolana, muzułmańska neofitka, potrafi zastosować w praktyce religijne przykazanie jałmużny – a w dodatku połączyć je ze strategiczną polityką.
Od pewnego momentu jej kariera przybrała jednak bardzo nietypowy kształt, łamiąc wieloletnią tradycję i nadając jej związkowi z Sulejmanem nową jakość. Roksolana przekonała – niektórzy uważają, że uwiodła lub podstępnie zmusiła – władcę najpierw do tego, by zatrzymał ją u swego boku po urodzeniu pierwszego syna, a po śmierci jego matki, która mogła się sprzeciwiać takiemu posunięciu – by ją wyzwolił i poślubił (pierwsze wiązało się z drugim). W ten sposób nastąpiła zmiana obyczaju i powstało nowe stanowisko władczyni wraz z nowymi przywilejami i możliwościami.
Roksolana ściśle współpracowała z mężem, zwłaszcza w działalności charytatywnej. Wybudowany dzięki niej kompleks Haseki, składający się z meczetu, szkół, jadłodajni i dobudowanego nieco później szpitala, uzupełniał „sułtański” kompleks Sulejmanije. Zawsze starała się, by podejmowane przez nią inicjatywy stawiały dynastię osmańską w jak najlepszym świetle, również jako sprzyjającą religii – wraz z mężem ufundowała szereg schronisk dla pielgrzymów, podążających z Anatolii i okolic do dwóch świętych miast islamu, Mekki i Medyny. Jednym z najsłynniejszych przedsięwzięć Roksolany poza Stambułem była budowa kompleksu dla rezydentów i pielgrzymów w Jerozolimie z widokiem na Wzgórze Świątynne i Kopułę na Skale – meczet odrestaurowany przez Sulejmana.
Współpraca z sułtanem obejmowała także dyplomację. Władczyni występowała zazwyczaj jako ambasador dobrej woli, za każdym razem mediując w celu przywrócenia lub zachowania pokoju między osmańską Turcją a którymś z jej sąsiadów – i zarazem osiągnięcia wymiernych korzyści dla swojego państwa. Tak było w przypadku sporu o sukcesję węgierską, kiedy to Roksolana korespondowała z Izabelą Jagiellonką, regentką Węgier. Żona Sulejmana wymieniała również kordialne listy z królową Boną Sforzą, popierając jej sprzeciw wobec małżeństwa Zygmunta Augusta z Elżbietą Austriaczką – a także z samym Zygmuntem Augustem po jego koronacji. Podobnie serdeczny ton zachowała w korespondencji z Sultanim, siostrą szacha perskiego Tahmaspa.
Dziedzictwo Roksolany
Dziedzictwo Roksolany przetrwało wiele wieków. Jej następczynie, zaczynając od Mihrimah, czyli córki, i Nurbanu, konkubiny sułtana Selima II i matki kolejnego następcy tronu, również korespondowały z władcami i władczyniami, angażując się nie tylko w sprawy stricte polityczne, lecz także prywatne – jak uwolnienie dwóch Turczynek pojmanych na morzu przez Francuzów. Tradycją stało się fundowanie przez kolejne księżniczki, konkubiny (oraz matki książąt i sułtanów) projektów charytatywnych, takich jak renowacja i rozbudowa sieci akweduktów zaopatrujących Mekkę i okolice, ufundowana przez Mihrimah. Władzę i wpływy sułtańskich matek z czasem zalegalizowano. Niecały wiek po śmierci Roksolany spór pomiędzy dwiema władczyniami, Kösem i Turhan, zakończył się egzekucją tej pierwszej. Zaledwie 100 lat wcześniej w ten sposób rozstrzygali wewnątrzdynastyczne spory sułtani i książęta!
Roksolana była pierwszą tak wpływową damą w historii Turcji realizującą projekty charytatywne z myślą o innych kobietach. W przychodni szpitala należącego do kompleksu Haseki przyjmowano kobiety dwa razy w tygodniu, a w biurze oczekiwała interesantów również pisarka, wykształcona kobieta skryba. Sam kompleks umiejscowiono ze względu na bliskość Avrat Pazar – targu, na którym sprzedawały swoje towary okoliczne handlarki.
Mimo takich drobnych kroczków ówczesny system nie sprzyjał emancypacji kobiet – ani tych wysoko postawionych, ani tym bardziej z gminu. Konserwatywne społeczeństwo źle znosiło zmiany wprowadzane przez sułtana (określanego przez Peirce jako „kogoś w rodzaju szesnastowiecznego feministy”) i jego żonę, oskarżając ją o intrygi i czary (np. zauroczenie Sulejmana za pomocą magicznego napoju miłosnego).
Nie należy też zapominać, że wszystkie opisane innowacje nie byłyby możliwe bez zezwolenia lub przynajmniej wiedzy monarchy. Roksolana była całkowicie zależna od Sulejmana; mimo uposażenia dziesięciokrotnie wyższego niż otrzymywane przez siostry sułtana, księżniczki krwi, figurowała w księgach rachunkowych bezimiennie jako „matka sułtańskich dzieci.” Jej niepokój podczas chorób Sulejmana był uzasadniony; po jego śmierci status żony sułtana uległby znacznemu obniżeniu.
Syn Roksolany i Sulejmana, panujący jako Selim II, nie powtórzył posunięcia ojca i wrócił do tradycji konkubinatu, tworząc oficjalnie stanowisko faworyty, nie pozostał jednak monogamiczny, jak Sulejman. Mimo tego kroku wstecz przeniesienie przez Roksolanę haremu do Nowego Pałacu i ustanowienie w tej siedzibie władzy kobiecego „przyczółka” wraz ze wszystkimi późniejszymi konsekwencjami tego posunięcia już na zawsze odmieniło charakter dynastii osmańskiej – a wraz z nią całego imperium.
