Jedyna Polka na angielskim tronie. Między historią a legendą

Warszawa. Nadzwyczajne posiedzenie Sejmu RP z 26 marca 1996 r. Przemawia królowa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Elżbieta II:

[…] Utrzymywane przez nas na przestrzeni wieków kontakty dynastyczne, handlowe i polityczne były bogate i zróżnicowane. Jeden z mych bardzo dalekich przodków, król Kanut, był siostrzeńcem waszego króla Bolesława Chrobrego […][1].

Kim zatem była owa bezimienna siostra Bolesława Chrobrego, o której Jej Królewska Wysokość wiedziała tylko tyle, że była matką jednego z jej królewskich przodków? Po dziś dzień jest jedyną Polką, która niemal dokładnie tysiąc lat temu zasiadała de jure na angielskim tronie jako legalna małżonka Swena Widłobrodego, króla Danii i Anglii. A musiała być postacią nietuzinkową, skoro przeszła także do legendy…

Córka, żona, matka…

Bohaterka niniejszego szkicu, najpierw królowa Szwecji, później także Danii i Anglii, dziś najczęściej zwana Świętosławą, to jedna z najbardziej tajemniczych kobiet w dziejach tych krajów. Pewnych informacji biograficznych na jej temat jest niewiele: zachowały się tylko cztery odosobnione wzmianki u trzech XI-wiecznych kronikarzy – Thietmara z Mersemburga, anonimowego autora Dziejów króla Kanuta, czyli pochwały królowej Emmy, oraz Adama z Bremy.

Oto, czego można się z nich dowiedzieć:

Jej prawdziwe imię jest nieznane. Była córką księcia polskiego Mieszka I, poślubiła króla Szwecji Eryka Zwycięskiego, z którym miała syna, przyszłego następcę ojca – Olafa Skötkonunga (Króla Ściągającego Podatki). Po jego śmierci wyszła za mąż za króla Danii i przyszłego króla Anglii, Swena Widłobrodego, i urodziła mu synów Kanuta Wielkiego i Haralda II. Wygnana przez męża do „kraju Słowian”, po jego śmierci została sprowadzona na nowo do ojczyzny przez swych synów.

Współcześni historycy uzupełniają ten obraz, precyzując pewne dane chronologiczne i genealogiczne na podstawie powyższych informacji. Urodziła się prawdopodobnie w okresie 966–970, czyli musiała być córką Mieszka I i jego pierwszej żony Dobrawy czeskiej. Jej małżeństwo z Erykiem szwedzkim mogło zostać zawarte w latach ok. 980–984, zatem jeszcze za życia jej ojca, co stoi w sprzeczności z przekazem Adama z Bremy, przypisującego w tej kwestii inicjatywę jej bratu Bolesławowi Chrobremu. Król Eryk zmarł około 995 roku i dopiero wtedy Świętosława mogła poślubić Swena Widłobrodego. Jej nowe małżeństwo miało być przypieczętowaniem sojuszu Danii i Szwecji, zwróconego przeciwko Norwegii, która pod rządami swego świeżo upieczonego króla Olafa Tryggvasona właśnie „wybiła się na niepodległość”. Oprócz synów Kanuta i Haralda, Świętosława ze związku ze Swenem doczekała się jeszcze dwóch córek – Estrydy, która dzięki małżeństwu z możnym duńskim i earlem wschodniej Anglii, Ulfem Thorgilssonem, została później założycielką kolejnej duńskiej dynastii Estridsenów, oraz Świętosławy Młodszej, wspomnianej w księdze liturgicznej z Winchester, gdzie figuruje wzmianka: „Santslaue soror Cnutis regis nostri” (Świętosława, siostra króla naszego Kanuta). Na tej podstawie hipotetycznie przyjmuje się, że identyczne imię mogła nosić jej matka. Wygnanie z Danii mogło nastąpić najwcześniej po roku 1000. Powrót do Danii w roku 1014 jest ostatnim pewnym faktem z jej życia, choć analiza przekazu Thietmara oraz anonimowego wiersza skaldycznego Liðsmannaflokkr wskazuje, że mogła żyć jeszcze w latach 1016–1017 i prawdopodobnie w ślad za synem przeniosła się z córkami do Anglii, gdzie zmarła[2] (data śmierci jest nieznana).

Tyle wiemy z historii. I tu zaczyna się legenda.

Świętosława jako Sygryda Storråda w sagach islandzkich

Rzeczywiste i zmyślone dzieje skandynawskich władców i bohaterów stały się kanwą literacką islandzkich opowieści narracyjnych zwanych sagami. Funkcjonowały one przez wiele stuleci w formie mówionej, przekazywane z ust do ust, zmieniane, przerabiane i rozszerzane o nowe wątki, zanim od końca XII wieku zaczęto je spisywać.

Najstarszą udokumentowaną na piśmie jest Saga o Olafie Tryggvasonie, autorstwa Oddra Snorrasona[3]. Spisana po łacinie około 1180 roku, przełożona została na język islandzki i w tej formie, w kilku różnych wersjach, przetrwała do naszych czasów. Od niej wywodzą się następne przekazy islandzkie na interesujący nas temat, wśród których można wymienić Heimskringlę autorstwa Snorriego Strurlsona, Sagę o Jómsvikingach czy Fagrkinnę.

Saga opowiada o dziejach wspomnianego już króla Norwegii Olafa Tryggvasona, rządzącego tym krajem w latach 995–1000. Jednym z głównych motywów sagi jest intryga zmierzająca do obalenia króla, uknuta przez Sygrydę, wdowę po królu szwedzkim Eryku, odsuniętą wcześniej przezeń i mianowaną władczynią Gotlandii. Autor sagi zmienia tożsamość królowej, czyniąc ją poganką i córką jarla szwedzkiego Skoglara Toste. Przydomek Storråda – przydany jej jakoby jeszcze w czasach małżeństwa z królem szwedzkim – oznacza Dumną, choć może też być reperkusją spalenia przez nią w łaźni dwóch zalecających się do niej mniej znaczących królów, uznanych za niegodnych jej ręki. Przyczyną intrygi jest niespełnione uczucie miłosne Sygrydy do Olafa. Sygryda zostaje przezeń odtrącona i publicznie upokorzona z powodu odmowy przyjęcia chrześcijaństwa. Zamieniwszy miłość na nienawiść, postanawia się zemścić. W tym celu przyjmuje oświadczyny króla Danii Swena Widłobrodego i zaczyna namawiać go do ataku na Olafa Tryggvasona wespół z jej synem z pierwszego małżeństwa, Olafem Eriksonem, oraz wygnanym przezeń wcześniej jarlem Sivaldim. Charakterystyczny jest tutaj dialog pomiędzy Sygrydą a Swenem, w którym królowa krok po kroku „urabia” męża i przekonuje go do najazdu na króla Norwegii[4]. Intryga kończy się sukcesem – dochodzi do wspólnego ataku sojuszników i bitwy morskiej pod Svolder, w której Olaf Tryggvason ginie. Na tym kończy się rola Sygrydy w sadze.

A może jednak Gunhilda?

Pojawia się jednak pewien problem, który przeszkadza w pełnym uznaniu tej opowieści za odbicie rzeczywistych wydarzeń i utożsamianiu Sygrydy z historyczną Świętosławą. W tej samej sadze występuje inna królowa o imieniu Gunhilda, która bardziej pasuje do naszej bohaterki. Występuje tu jako córka Burysława, króla Wendlandu (kraju Słowian). Nie odgrywa już w sadze tak znaczącej roli, jak Sygryda, ale pojawia się wzmianka, że była pierwszą żoną Swena (i matką jego synów, Kanuta i Haralda), który poślubił ją jako wdowę po Eryku szwedzkim. Wszystko zatem skazuje na to, że w sadze sagamandr rozdzielił historyczną Mieszkównę na dwie postacie, w każdym przypadku nieco zmieniając czy to dane genealogiczne, czy ogólny kontekst sytuacyjny oraz chronologię.

No cóż, przy próbie wykorzystywaniu sag islandzkich w charakterze źródeł historycznych, trzeba pamiętać o tym, że nie powstawały one dla zaspokojenia ciekawości historyków, lecz ku uciesze słuchaczy. Były więc w dowolny sposób przerabiane, zmieniane i dostosowywane do bieżących potrzeb i gustów. Mimo tych zastrzeżeń i tak przekazują więcej materiału historycznego niż niejedna kronika, rocznik czy biografia z epoki.

Tradycja o Świętosławie spisana w sagach daje do myślenia. Świętosława musiała być postacią wybitną, nikt inny bowiem nie staje się częścią legendy. Sprawą dyskusyjną jest – i prawdopodobnie taką już pozostanie – nie tylko imię, które w rzeczywistości nosiła, ale i jej rola w obaleniu Olafa Tryggvasona, w czym mogła oddać wielką przysługę swojemu mężowi Swenowi Widłobrodemu, choć musiała też później w ten czy inny sposób mu się narazić, skoro została przezeń wygnana z powrotem do Polski. A być może po bitwie pod Svolder skończyła się jej rola jako zwornika sojuszu duńsko-szwedzkiego przeciwko Norwegii.

Angielski epilog

Świętosława, zakończywszy etap życia związany ze Słowiańszczyzną i Skandynawią, miała jeszcze odegrać pewną rolę w dziejach Anglii. Jej mąż Swen Widłobrody zaangażował swe siły i środki w jeszcze jedno przedsięwzięcie, skalą i znaczeniem przewyższające wszelkie dzieła duńskich władców: w podbój królestwa Anglii.

Królestwo to pod rządami Æthelreda II Bezradnego, jednego z najmniej udanych monarchów w jej historii, przeżywało okres kryzysu, zapowiadający nieuchronny koniec panowania dynastii anglosaskiej z Wessexu. Casus belli stało się wymordowanie na rozkaz Æthelreda kilkuset duńskich osadników w jego królestwie 13 listopada 1002 roku. Pierwsza wyprawa Swena miała miejsce już w następnym, 1003 roku. Duńsko-angielska wojna o tron trwała z przerwami dziesięć lat. W końcu Swen dopiął swego. Pokonany król Æthelred został wygnany do Francji, a Swen obwołany przez możnych anglosaskich królem Anglii 25 grudnia 1013 roku. Tym samym Świętosława została nową królową Anglii, choć najprawdopodobniej przebywała już wtedy na wygnaniu.

Angielskie rządy Swena nie trwały długo – zmarł 3 lutego 1014 roku. Jego śmierć zmieniła konfigurację polityczną na wyspie i spowodowała powrót Æthelreda. Syn Świętosławy, Kanut, uczestniczący w wyprawie ojca do Anglii, choć został obwołany przez duńskie wojsko królem, musiał wracać do ojczyzny. Jego powrót zapoczątkował jednak spór dynastyczny z bratem Haraldem…

Swego rodzaju testament sukcesyjny Swena Widłobrodego nie zakładał, że wyprawa mogła zakończyć się porażką. Dlatego też przeznaczył starszego syna Kanuta na swego następcę w Anglii, a młodszego Haralda na przyszłego władcę duńskiego dziedzictwa. Powrót Kanuta zapoczątkował jednak nową sytuację: skoro Anglię utracono, który z dwóch braci miał władać Danią? Wydaje się, że obaj zgodzili się na rozjemcę, którym miała być ich wygnana wcześniej matka. Anonimowy autor Dziejów króla Kanuta nie precyzuje tego, ale znamiennym jest, że po Świętosławę do Polski udali się osobiście obaj królewicze. Poza kwestą prestiżową, w grę wchodzić musiał również brak zaufania między braćmi. Nic dziwnego, chodziło przecież o koronę, a nawet dwie korony, choć tę ostatnią należało jeszcze ponownie zdobyć[5].

Świętosława spełniła pokładane w niej nadzieje. Między braćmi zapanowała zgoda. Królem Danii pozostał młodszy Harald II, ale miał wyposażyć i wesprzeć Kanuta, który dwa lata po opuszczeniu wyspy, po wielu walkach i szczęśliwym zejściu obu jego głównych przeciwników – króla Æthelreda II oraz jego syna i krótkotrwałego następcy, Edmunda Żelaznobokiego – zasiadł wreszcie w 1016 roku na tronie Anglii jako Kanut Wielki. Panowanie królów duńskich przetrwało co prawda tylko do roku 1042 i zakończyło się samoczynnie z powodu wygaśnięcia królewskiej dynastii, ale przygotowało grunt do rządów kolejnych potomków skandynawskich najeźdźców, faktycznych spadkobierców Swena Widłobrodego i Kanuta Wielkiego. Byli nimi Normanowie, którzy pod dowództwem swego księcia Wilhelma Bastarda, zwanego odtąd Zdobywcą, w 1066 roku pokonali Anglosasów pod Hastings i przejęli królestwo, by dopiero po 419 latach ustąpić miejsca dynastii Tudorów.

A Świętosława? Istnieje hipoteza, że przeniosła się za synem do Anglii. Wskazują na to losy jej obu znanych córek, znajdujących się przecież pod matczyną opieką – obu związanych z Anglią. Ostatnim prawdopodobnym śladem jej istnienia jest wspomniany wyżej, powstały w języku islandzkim, skaldyczny wiersz Liðsmannaflokkr, spisany około 1017 roku, a przedstawiający w poetyckiej formie podbój Anglii przez Kanuta Wielkiego. Nieznany narrator zwraca się w nim do bezimiennej „Pani”, przed którą zapewne poemat miał być wygłoszony. Polski historyk i specjalista w dziedzinie sag i poezji skaldów Jakub Morawiec dopatruje się w niej właśnie Świętosławy, niewątpliwie obeznanej z poezją skaldyczną z czasów długoletniego pobytu w Szwecji i Danii[6].

Swój poemat skald kończy symbolicznie:

[…] teraz, gdy ciężkie walki ostatnio zostały stoczone, możemy osiąść, pani, w pięknym Londynie[7].

Nikt inny nie zdołałby ułożyć dla królowej trafniejszego i piękniejszego epitafium.

Bibliografia

Cnutonis regis gesta, sive Enconium Emmae reginae, MGH SS, t. XIX.
Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa [b.r.].
Kronika Thietmara, przekł. M. Z. Jedlicki, Kraków 2002.
Magistri Adami Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, MGH SS, t. VII.
Morawiec, Anonimowy poemat Liðsmannaflokkr i problem jego odbiorcy. Ślad pobytu córki Mieszka I, matki Knuta Wielkiego w Anglii?, „Studia Źródłoznawcze” 47/2010, s. 17–34.
Morawiec, Knut Wielki, król Anglii, Danii i Norwegii (ok. 995–1035), Kraków 2013.
Oddr Snorrason, Saga o Olafie Tryggvasonie, przekł. A. Waśko, Kraków 2013.
[online] http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/wypowiedz.xsp?posiedzenie=zw1&dzien=1&wyp=001&kad=2 [dostęp: 21.08.2015].