Jagiellonowie Anglikami? O anglosaskim pochodzeniu Jagiellonów

Pieczęść Godwina, earla Wessexu. © Wikimedia commons, domena publiczna.
Pieczęść Godwina, earla Wessexu.
© Wikimedia commons, domena publiczna.

Czy Jagiellonowie mogli być Anglikami? W rzeczy samej… Większość zawodowych genealogów i domorosłych znawców rodowodów powiedziałaby zapewne: „Cóż to za absurd!”.

Zdawać by się mogło, że wyjaśniono już wszelkie wątpliwości związane z pochodzeniem litewskich rodów książęcych, wykorzystując zapiski kronikarskie, dokumenty czy choćby pośrednie przesłanki. Być może jednak nie do końca. Opublikowana przed ponad stu dwudziestu laty ludowa legenda żmudzka rzuca bowiem dodatkowe światło na kwestię prapoczątków litewskiej dynastii, związanych z jej możliwym pochodzeniem od Anglosasów. Dotyczy to również wiarygodności tradycji dynastycznej, której nieco odmienna wersja znalazła swój wyraz w litewsko-ruskich i polskich kronikach, spisywanych w okresie nowożytnym.

Śladem ludowego podania

Litwa stała się częścią rodziny państw europejskich stosunkowo późno, bo dopiero w XIII wieku, i długo jeszcze nie zdobyła się na uporządkowanie własnej tradycji historycznej. Dopiero spisana w języku ruskim na początku XVI wieku Kronika Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego ukazała legendarne początki państwowości i dynastii litewskiej, doszukując się jej założyciela w mitycznym Palemonie, będącym ponoć krewnym cesarza Nerona. Od niego to miała się wywodzić równie mityczna dynastia Palemonowiczów, rządząca na Litwie aż do czasów historycznych. Nietrudno stwierdzić, że podobna wersja dworska, przejęta i rozbudowana następnie przez tzw. Latopis Bychowca oraz polskojęzyczne dzieła historyczne Macieja Stryjkowskiego[1], musiały opierać się na zapewne już mocno zniekształconej tradycji ustnej.

Nawet jeśli postać Palemona jest rzeczywiście wymysłem XVI-wiecznych erudytów, osadzających na siłę korzenie Litwy w kulturze i tradycji europejskiej, to jednak przywołanie w tym kontekście Anglii musi zastanawiać.

Włodzimierz II Monomach, wielki książę litewski, odpoczywający na polowaniu. © Wikimedia Commons, domena publiczna.
Włodzimierz II Monomach, wielki książę litewski, odpoczywający na polowaniu. © Wikimedia Commons, domena publiczna.

Opowieść chłopa Kiklikisa o Godwinie i królu Edwardzie

W 1894 roku znakomity etnograf i etnolog oraz badacz litewskiego folkloru Mieczysław Dowojna-Sylwestrowicz (1849–1919) ogłosił drukiem drugi tom swojego dzieła Podania żmujdzkie, zawierający materiał z wywiadów przeprowadzanych kilkanaście lat wcześniej w żmudzkich wsiach. Jedno z zamieszczonych opowiadań nosi tytuł: „Daugspringisa ojciec, Palmona dwaj synowie i jego potomstwo na Żmujdzi”[2]. Narratorem jest niejaki Kiklikis, mieszkaniec wsi Pabebirwej w parafii Girkalnis, położonej w powiecie rosieńskim, a początek podania brzmi zaskakująco:

Przodkowie moi opowiadali, że w królestwie angielskim był książę Godwinas przy królu Edwardzie wiele lat i już się postarzał. Król miał za żonę jego siostrę. Ale Edwarda ojcu Edeledorowi ten Godwinas wiele złego uczynił. Zrobili najazd Duńczycy i zagarnęli ziemię angielską, a to wszystko z powodu Godwinasa.

Rozmówca autora opowiada następnie o śmierci Godwinasa przez zadławienie w trakcie uczty, gdy kłamliwie zaprzeczał przyczynieniu się do śmierci królewskiego brata, kończąc tymi słowy:

Król kazał go przyzwoicie pochować. A że pozostawił jednego syna, więc sam król dał mu na imię Daugspringis (po litewsku: wiele przełykający), z tego powodu, że ojciec się zadławił. Ten w roku 1025 po Chrystusie przybył do naszej Litwy w towarzystwie szlachcica Palmona.

Saxo Grammaticus, duński kronikarz. © Wikimedia Commons.
Saxo Grammaticus, duński kronikarz. © Wikimedia Commons.

Następnie Kiklikis opowiada o dalszych dziejach Daugspringisa i Palmona oraz ich potomków na Litwie. Podobno to spadkobiercy Palmona zdobywali stopniowo przewagę w kraju.

Opowiadanie to jest dość zagadkowe i rodzi wiele pytań, jak również podejrzeń o mistyfikację, zarówno ze strony żmudzkiego wieśniaka, jak i samego Dowojny-Sylwestrowicza. Przede wszystkim zwraca uwagę dokładność faktów historycznych podanych przez autora. Łatwo w Godwinasie rozpoznać Godwina (ok. 1001–1053), earla Wessexu i najpotężniejszego możnowładcę z czasów panowania króla Edwarda Wyznawcy, rzeczywiście rozpoczynającego karierę za panowania króla Æthelreda II Bezradnego (w opowiadaniu występuje jako Edeledor). Dochodzi do tego motyw małżeństwa Edwarda z siostrą Godwinasa (w rzeczywistości córką – Edytą z Wessexu) oraz śmierci tego ostatniego, która również nastąpiła w podobnych jak w opowieści okolicznościach – podczas uczty.

Wątpliwości budzi imię rzekomego syna Godwinasa – Daugspringisa, niewystępujące w podobnym brzmieniu wśród znanych jego potomków, natomiast kojarzące się z Dowsprunkiem, jednym z potwierdzonych historycznie XIII-wiecznych kunigasów litewskich, starszym bratem Mendoga. Co ciekawe jednak, imię to potwierdza wspomniana tradycja dynastyczna w kontekście jego związków z potomstwem Palemona!

Harold Godwinson ukazany na srebrnej monecie. © Wikimedia Commons.
Harold Godwinson ukazany na srebrnej monecie. © Wikimedia Commons.

Potomstwo Godwina na Litwie?

Wydaje się, że w opowiadaniu pomieszano fakty i legendy. Stosunkowo najłatwiej zinterpretować genealogię Palemonowiczów, która jest uderzająco zbieżna z podaną w XVI-wiecznych przekazach, łącznie z potwierdzonymi historycznie imionami Mendaugasa (Mendoga) i Trodinasa (Trojdena).

Trudniej jest potwierdzić pochodzenie legendy angielskiej, gdyż takowej wersji po prostu nie ma. Trzeba zatem zastanowić się, czy istnieją przesłanki potwierdzające taki kierunek emigracji jednego z synów earla Godwina. Sprawą tą zajął się kilkadziesiąt lat temu Józef Puzyna, który po analizie powyższego opowiadania doszedł do wniosku, że łączy się ono z migracją do Europy Środkowo-Wschodniej potomstwa Harolda II Godwinsona po klęsce pod Hastings w 1066 roku i podboju normańskim[3]. Wiadomo, że Gytha, córka Harolda II, została kilka lat później wydana za przyszłego wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza Monomacha. Istnieją też silne przesłanki do identyfikacji Magnusa Haroldsona z żyjącym na przełomie XI i XII wieku komesem wrocławskim i mazowieckim, noszącym to samo imię. Czy w tym samym kierunku mógł wyruszyć jeszcze ktoś z rodzeństwa? Hipotezę tę zdaje się potwierdzać duński kronikarz Saxo Grammaticus, który w jedenastej księdze swojego dzieła, w opisie gościny potomstwa Harolda na dworze duńskim wspomina wyraźnie o siostrze i dwóch braciach[4]. Znamy późniejsze losy dwojga z nich, nic nie stoi zatem na przeszkodzie, by hipotetycznie uznać drugiego z braci za przodka dynastii litewskich. Mógł nim być właśnie Godwin Haroldson, co tłumaczyłoby pojawienie się tego imienia w podaniach żmudzkich. Nie jest wykluczone, że jego urodzeni już na Litwie potomkowie mogli nosić imiona miejscowe – stąd i Dowsprunk, pojawiający się w nowożytnych przekazach jako przodek Giedyminowiczów oraz… Jagiellonów.

Czy tak mogło być w rzeczywistości, czy też podanie żmudzkie o Godwinasie i jego litewskich potomkach można między bajki włożyć, trudno powiedzieć. Jak widać, wiele tajemnic czeka wciąż na swych odkrywców.

Bibliografia:

http://www.oziemblowski.eu/opracowania/Wroclawski_Komes_Magnus.pdf [dost. 20.04.2016].
http://litopys.org.ua/psrl3235/lytov08.htm [dost. 20.04.2016].
Dowojna-Sylwestrowicz, Podania żmujdzkie, t. II, Warszawa 1894.
Puzyna, Początki państwowości i dynastii litewskiej według najnowszych badań [w:] „Nauka i Sztuka”, t. VI, 1947.
Saxo Grammaticus, Gesta Dannorum. Kronika Danii, ks. XI, przekł. J. Wołucki,
https://sites.google.com/site/margreteerykiunia/44-saxo/ksiega-11 [dost. 20.04.2016].
Stryjkowski, O początkach, wywodach, dzielnościach (…) sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego…, oprac. J. Radziszewska, PIW, Warszawa 1978.
Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi…, Warszawa 1846.

[1] M. Stryjkowski, O początkach, wywodach, dzielnościach (…) sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego…, oprac. J. Radziszewska, PIW, Warszawa 1978; tenże, Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi…, Warszawa 1846.

[2] M. Dowojna-Sylwestrowicz, Podania żmujdzkie, t. II, Warszawa 1894, s. 363–367.

[3] J. Puzyna, Początki państwowości i dynastii litewskiej według najnowszych badań [w:] „Nauka i Sztuka”, t. VI, 1947.

[4] Saxo Grammaticus, Gesta Dannorum. Kronika Danii, ks. XI, przekł. J. Wołucki, https://sites.google.com/site/margreteerykiunia/44-saxo/ksiega-11 [dostęp: 20.04.2016]