Hamlet i Szekspir. Źródła i kształtowanie się legendy o księciu Danii

Około roku 1600 poważany autor i aktor teatralny William Szekspir pracuje w Londynie nad kolejną sztuką, która swą sławą miała przyćmić wszystkie jego dotychczasowe i późniejsze osiągnięcia. Nosiła ona nazwę: Tragedia Hamleta, księcia Danii. Czy autor zdawał sobie sprawę, że miała ona się stać najsłynniejszą sztuką w historii teatru? I co sprawiło, że podjął w niej wątek w jego tragediach dotychczas niespotykany? Dokonał adaptacji na grunt angielski staronordyckiej legendy rodem z wczesnego średniowiecza, zamiast – jak dotychczas – znanych i cenionych przez londyńską publiczność tematów z historii ich rodzimej wyspy oraz dziejów powszechnych. Spróbujmy zatem prześledzić dzieje legendy księcia Hamleta, a raczej Amleta, gdyż pod takim imieniem pojawia się w najstarszych przekazach.

Hamlet i Ofelia (1858). © Wikimedia Commons (Dante Gabriel Rossetti).

Skąd wziął się Hamlet?

Wbrew pozorom historia Hamleta nie miała w sobie nic wyjątkowego, choć imię to w uszach współczesnych Szekspirowi musiało brzmieć nieco obco. Podobne historie o miłości, zbrodni, zdradzie, żądzy władzy i zemście przewijają się regularnie wśród motywów literackich, a szczególnie celowała w nich dawna literatura skandynawska. Faktem jest, że Anglicy raczej nie mieli oporów przed adaptacją literatury z tego obszaru do swoich gustów i potrzeb estetycznych ze względu na swoje pochodzenie oraz częste w epoce średniowiecza kontakty. Pierwszą próbą w tym zakresie był już przecież Beowulf.

Początki historii, czy raczej mitu Amleta nikną jednak w pomroce dziejów. Nie sposób stwierdzić po kilkunastu wiekach, czy żył w Skandynawii w okresie heroicznym wódz czy książę, którego dzieje posłużyły za kanwę tej opowieści. A może jego legendarne czyny zostały skompilowane z wielu mniej lub bardziej historycznych zdarzeń?

Podobnie jak wiele innych sag skandynawskich, mit musiał funkcjonować przez pewien czas w formie mówionej. Choć rzecz rozgrywa się w realiach duńskich i treść dotyczy spraw tego kraju, to nie jest wykluczone, że powstał poza duńskim środowiskiem i tak jak wiele innych legendarnych przekazów został przez Duńczyków przystosowany do rodzimych realiów. Najwspanialsze tradycje literackie w całej Skandynawii mieli Islandczycy.

Portret Williama Szekspira. © Wikimedia Commons.

Czy kiedykolwiek istniała „Saga o Amlecie”?

Kronikarz duński Saxo Grammaticus, w którego kronice Dzieje Duńczyków, spisanej na początku XIII wieku, po raz pierwszy pojawia się Amlet, tak oto opisywał swoje związki literackie z Islandczykami:

Ani też pracowitości Islandczyków nie mogę pominąć milczeniem. Gdy ich ojczystej ziemi nieurodzajność nie pozwala im skłaniać się ku zbytkowności, musieli stale prowadzić skromny żywot i mają w zwyczaju poświęcać cały swój czas na zbieranie i szerzenie wiedzy o innych ludów dokonaniach, kompensując sobie tak ubóstwo talentami ducha. Sprawia im bowiem przyjemność poznawanie czynów wszystkich ludów i przekazanie ich potomności, i nie uważają za mniejszy honor opowiadanie o wielkich i dobrych czynach obcych, niż o tych, których sami oni dokonali. Ich skarbce, pełne drogocennej wiedzy o wydarzeniach przeszłości, starannie przejrzałem, i niemałą część tego dzieła napisałem, mając ich opowieści za wzór, bowiem nie uważałem za poniżej mojej godności korzystać z nich jako źródła informacji, wiedząc, jak biegli byli oni w sprawach przeszłości1.

Czy to oznacza, że źródeł mitu należy szukać na Islandii? Jest to bardzo prawdopodobne, trudno bowiem przypuszczać, że cała obszerna opowieść bohaterska została przez kronikarza ad hoc wymyślona, choć bezpośrednich dowodów w postaci zachowanych wczesnych islandzkich sag lub wierszy skaldycznych brakuje. Pewne zbliżone formy imienia można odnaleźć w przekazach mitologicznych (Edda prozaiczna). Zachowała się co prawda bardzo późna Saga o Amlecie (Amloda-saga), jednak ze względu na jej nowożytne datowanie powszechnie uważana jest za plagiat opowieści Saxona. Nieco inaczej rzecz się ma z Sagą o Hrolfie Krakim. Została ona spisana co prawda w XIV wieku, jednak możemy w niej odnaleźć pewne motywy, choć w nieco zmienionej formie, ze znanej nam duńskiej Kroniki królów z Lejre2. Rodzi się zatem uzasadnione pytanie, który przekaz zawiera starszy rdzeń: saga czy kronika? Jeśli faktycznie ta ostatnia, to należałoby się z powrotem zwrócić w kierunku Danii.

W kręgu duńskich legend i tradycji ludowej

Być może należałoby jednak szukać początków Amleta w kręgu duńskim. Najstarsze wersje duńskich legend pochodzą z dwóch źródeł, spisanych na krótko przed Saxonem. Wcześniejszym z nich jest wspomniana już Kronika królów z Lejre, spisana około 1170 roku, a zawierająca opowieści z obszaru Zelandii. O samym Amlecie w niej głucho, jednak występują w niej postacie znane z wersji Grammaticusa, jak choćby zabójca Amleta – Fritleff3. Druga kronika to spisana niewiele później Krótka historia Danii autorstwa Swena Aggesena, która jako pierwsza łączy przekazy legendarne z historycznymi i jako taka strukturą zbliżona jest do dzieła wielkiego następcy Aggesena, choć nieporównywalnie mniejszych rozmiarów4. Przyjmuje się zresztą, że Saxo korzystał z wersji Swena. I tu jednak brak odniesień do naszego bohatera.

Przy spisywaniu swojej kroniki Saxo mógł korzystać także z przekazów ustnych. Trudno bowiem przyjąć, że liczne pojawiające się w pierwszych dziewięciu księgach jego dzieła historie od początku do końca wymyślił. Nie ma co prawda do tej tradycji bezpośrednich odniesień w jego kronice, niemniej istnieją pewne późne wskazówki o jej istnieniu. Uwagę zwracają niektóre nazwy miejscowości w Danii, jak choćby Ammelhede. Znajdujący się tam starożytny kurhan miejscowa ludność już od początku XVII wieku łączyła z królewskim pochówkiem. Czy jednak faktycznie mógł być w nim pochowany Amlet, to już inna historia.

Saxona Grammaticusa historia o Amlecie

Jak zatem wygląda tragedia Amleta w ujęciu Saxona w stosunku do sztuki Szekspira? Można odnaleźć zarówno analogie, jak i zasadnicze różnice. Zwraca przede wszystkim uwagę wyjątkowa, nawet jak na Saxona, obszerność tej opowieści, zajmującej w kronice kilkadziesiąt stron tekstu.

Amlet jest w ujęciu kronikarza synem księcia Horvendilla (u Szekspira jako król Hamlet starszy), zarządcy Jutlandii, dzielącego funkcję ze swoim bratem Fengem (u Szekspira: Klaudiusz), z ramienia króla Rorika, którego córkę Geruth (u Szekspira: Gertrudę) poślubił Horvendill. Fenge morduje brata i żeni się z matką Amleta. Ten, aby zachować życie, udaje obłąkanego (motyw występujący także u Szekspira), co jednak nie chroni go przed podejrzliwością stryja. Ten nie waży się jednak zgładzić bratanka z obawy przed zemstą króla Rorika, dziada Amleta, oraz reakcją jego matki, a swojej obecnej żony Geruth, która zaczyna pod wpływem syna żałować swego małżeństwa z zabójcą. Fenge, aby oddalić Amleta, wysyła go z poselstwem do Brytanii na dwór tamtejszego władcy (motyw występujący również u Szekspira), jednak w tajemnicy jego dwaj słudzy (u Szekspira: Rosencrantz i Guidenstern) mają przekazać królowi list od Fengego z życzeniem zamordowania bratanka. Amlet odkrywa jednak intrygę i zmienia treść listu na żądanie zgładzenia wysłanników oraz oddanie mu za żonę królewskiej córki. Tak też się dzieje. Wobec głoszenia przez Geruth, za namową syna, fałszywych wieści o jego śmierci, w Danii uważany jest za zmarłego. Po rocznym pobycie w Brytanii wraca do ojczyzny na swoją własną stypę, urządzoną przez matkę. Dzięki jej pomocy biesiadnicy z otoczenia Fengego zostają upici i spaleni w sali biesiadnej, zaś sam Fenge ginie od miecza Amleta. Po dokonaniu zemsty Amlet zostaje obwołany w miejsce stryja władcą Jutlandii, jednak postanawia wracać do Brytanii. Tu jednak sprawy się komplikują. Jego teść, król Brytanii, poprzysiągł swego czasu Fengemu zemstę za jego śmierć. Rozdarty między obowiązkiem zemsty a lojalnością wobec córki i zięcia, wysyła Amleta na dwór królowej Szkocji Hermuthrudy, by prosił w jego imieniu o jej rękę, wiedząc, że wszystkich zalotników oraz ich wysłanników dumna królowa zabija. Amlet zdaje sobie sprawę z podstępu, jednak prośbie króla nie odmawia. Wiezie ze sobą ogromną tarczę z wymalowanymi przedstawieniami swoich czynów oraz list od teścia, w którym ten prosi królową o rękę. Wysłannik królowej nocą w sekrecie wykrada tarczę i list, zanosząc je swojej pani, która z miejsca zakochuje się w młodym bohaterze i każe zmienić treść listu na rzekomą prośbę króla Brytanii o jej rękę, ale dla doręczyciela. Nowy list wraz z tarczą każe na powrót dostarczyć Amletowi. Intryga się udaje i bohater jest zmuszony do poślubienia Hermuthrudy. Wraca wraz z nową żoną i szkockim wojskiem do teścia, ten jednak w gniewie szarżuje nań konno i rani w walce, by następnie wybić część jego oddziału. Szykuje się nowa bitwa z przeważającym wojskiem królewskim, lecz Amlet mocuje trupy Szkotów do koni, chcąc stworzyć pozory przewagi. Podstęp się udaje i wojsko brytyjskie ucieka, zaś sam król ginie w trakcie odwrotu. Amlet postanawia powrócić z obydwiema żonami do Danii, tu jednak od razu popada w konflikt z następcą Rorika – królem Wigletem (według Kroniki królów z Lejre noszącym imię Fritleff), obawiającym się o swoją władzę. W walce z nim ginie, a Hermuthruda zostaje żoną zwycięzcy5.

Tak przedstawiają się w wielkim skrócie oryginalne dzieje Amleta/Hamleta. Nie jest to jednak wersja, z której Szekspir korzystał bezpośrednio, gdyż uległa ona jeszcze dwukrotnym przeróbkom już w czasach Tudorów.

Pierwsze wydanie Szekspirowskiej adaptacji Hamleta. © Wikimedia Commons.

Przekład Belleforesta i anonimowy Pra-Hamlet

Kronika Saxona Grammaticusa została w oryginale łacińskim wydana drukiem w Paryżu w 1514 roku. Na jej podstawie pisarz François de Belleforest dokonał przekładu na język francuski historii o Amlecie, włączając ją do wydanych w 1572 roku swoich Historii tragicznych6. Ponieważ jednak angielska wersja dzieła Belleforesta została wydana dopiero w roku 1608, a zatem już po napisaniu przez Szekspira Hamleta, a nie ma żadnych podstaw do twierdzenia, jakoby mistrz ze Stratfordu znał łacinę czy język francuski, musiał on zatem korzystać przy tworzeniu sztuki z jeszcze innej wersji tej historii.

Otóż taka wersja powstała kilka lat wcześniej, chociaż dzisiaj uważana jest za zaginioną. Wiadomo, że była to sztuka teatralna, grywana w londyńskich teatrach około roku 1589. Dla odróżnienia od sztuki Szekspira nazywana jest zazwyczaj Pra-Hamletem lub Ur-Hamletem. O jej autorze nic pewnego nie wiadomo, choć panuje wśród szekspirologów przekonanie, że mógł nim być autor Tragedii hiszpańskiej, Thomas Kyd7.

Być albo nie być…

Długa droga wiodła od skandynawskiego mitu do teatru Globe, gdzie William Szekspir po raz pierwszy wystawiał swoją sztukę. Jak widać, na potrzeby swojej adaptacji wykorzystał on tylko część historii zawartej w pierwowzorze, wszystkie zaś „przygody brytyjskie” zostały odrzucone, co może dziwić, biorąc pod uwagę wyspiarskie pochodzenie znanej nam dzisiaj tragedii. Najprawdopodobniej z taką okrojoną wersją Pra-Hamleta Szekspir miał do czynienia przy tworzeniu dzieła.

A sam bohater, „był albo nie był”? Saxo Grammaticus nie ma co do tego wątpliwości, gdyż w ten sposób kończy swoją opowieść:

Tak zginął Amlet, który, gdyby szczęście mu równie dopisywało, jak natura była łaskawa dla niego, stałby się bogom równy w promieniującym blasku i swymi wspaniałymi zdolnościami przeszedłby Herkulesa w dokonaniach. Jego grób pokazują na Jutlandii, na polu noszącym jego imię8.

Można zatem powiedzieć, że życzenie kronikarza dzięki dziełu męża ze Stratfordu mimo wszystko się spełniło…

Bibliografia

https://en.wikipedia.org/wiki/Sources_of_Hamlet

F. de Belleforest, Avec quelle ruse Amleth, depuis fut le Roy de Dannemarch, venagea la mort de son pere Horvvendille…, [w:] Le cinquesme tome des Histoires tragiques, Paris 1572, s. 149-193.Wersja on-line: http://gallica.bnf.fr/ark:/12 148/bpt6k1103447/f331.item.r=fran%C3%A7ois+de+belleforest.langFR.zoom)

Kronika królow z Lejre, tłum. M. Janik, Księgarnia Literacka im. Sióstr Chodakowskich, Sandomierz 2015.

Saxo Grammaticus, Gesta Dannorum. Kronika Danii, tłum. J. Wołucki, Wydawnictwo Armoryka, Sandomierz 2014. Wersja on-line: https://sites.google.com/site/margreteerykiunia/44-saxo.

W. Szekspir, Hamlet, książę Danii, tłum. S. Barańczak, „W drodze” Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów, Poznań 1990.

Sven Aggesen, A Short History of the Kings of Danmark [w:] The Works of Sven Aggesen, Twelfth-Century Danish Historian, transl. E. Christiansen, Viking Society for Northern Research, London 1992, s. 48–74.

J. Wołucki, Wiking a sprawa polska, Wydawnictwo Marpress, Gdańsk 2005.

1 Saxo Grammaticus, Gesta Dannorum. Kronika Danii, tłum. J. Wołucki, Wydawnictwo Armoryka, Sandomierz 2014. Wersja on-line: https://sites.google.com/site/margreteerykiunia/44-saxo.

2 Kronika królow z Lejre, tłum. M. Janik, Księgarnia Literacka im.Sióstr Chodakowskich, Sandomierz 2015.

3 Tamże, s. 30 i n.

4 Sven Aggesen, A Short History of the Kings of Danmark, [w:] The Works of Sven Aggesen, Twelfth-Century Danish Historian, transl. E. Christiansen, Viking Society for Northern Research, London 1992, s. 48–55.

5 Por. J. Wołucki, Wiking a sprawa polska, Wydawnictwo Marpress, Gdańsk 2005, s. 156–158.

6 F. de Belleforest, Avec quelle ruse Amleth, depuis fut le Roy de Dannemarch, venagea la mort de son pere Horvvendille… [w:] Le cinquesme tome des Histoires tragiques, Paris 1572, s. 149-193 (wersja on-line: http://gallica.bnf.fr /ark:/12148/bpt6k1103447/f331.item.r=fran%C3%A7ois+de+belleforest.langFR.zoom)

7 https://en.wikipedia.org/wiki/Sources_of_Hamlet [dostęp: 10.02.2016].

8 Saxo Grammaticus, Gesta… dz. cyt.