Eleonora Akwitańska – najwybitniejsza kobieta XII-wiecznej Europy

Eleonora Akwitańska poślubia Ludwika. © Wikimedia Commons.
Eleonora Akwitańska poślubia Ludwika VII. © Wikimedia Commons.

Eleonora Akwitańska została uznana przez magazyn Time za jedną z najbardziej wpływowych kobiet minionego tysiąclecia. Źródła wskazują, że była charyzmatyczna, doskonale wykształcona i odznaczała się niebywałą urodą. Jednocześnie cechowała impulsywnośćniezwykła determinacja w dążeniu do zamierzonego celu. Została zapamiętana jako „królowa królów” i „matka królów”. Do tego wyliczenia pasowałoby jeszcze sformułowanie „babka świętych”. Eleonora to wybitna osobowość, która ukształtowała bieg dziejów Europy na kolejne 300 lat.

Eleonora Akwitańska urodziła się około 1122 roku, zmarła zaś w 1204 i została pochowana obok syna, króla Ryszarda Lwie Serce, i męża, króla Henryka, w opactwie Fontevraud. Była związana z Ludwikiem VII Młodym i Henrykiem II Plantagenetem. Jej synowie, wspomniany Ryszard Lwie Serce oraz Jan bez Ziemi, zasiadali na tronie Anglii. Natomiast jej dwaj prawnukowie – Ludwik IX Święty oraz Ferdynand III Święty – zostali kanonizowani. Przez 82 lata wpływała na politykę Francji, Akwitanii i Anglii, choć w rzeczywistości zasięg jej oddziaływania był zdecydowanie większy – obejmował niemal całą Europę Zachodnią. Średniowiecze jawi się nam jako okres dominacji mężczyzn, jednak Eleonora była na ich tle wyjątkiem. Dlatego też dokonania tej wybitnej kobiety, której przyszło żyć w tamtych czasach, budzą zainteresowanie czy wręcz zachwyt.

Kim była Eleonora Akwitańska?

Współczesne jej źródła wypowiadają się o niej w mało pochlebnym tonie i przebija z nich wrogość. Z zachowanych relacji wiemy, że Eleonora Akwitańska poślubiła dwóch królów (Francji i Anglii) i wydała na świat dwóch następców tronu. Dała też początek dynastii, która rządziła Anglią przez kolejne 330 lat. Skąd zatem wspomniana niechęć? O królowej krążyło wiele plotek, przede wszystkim dotyczących sfery moralnej. Zarzucano jej rozwiązłość, intymny związek ze stryjem, morderstwo kochanki męża. Zdarzali się i tacy, którzy podejrzewali ją o paktowanie z siłami nieczystymi…

Przedzierając się jednak przez warstwę mitów i plotek narosłych przez wieki, udaje się dotrzeć do kilku faktów.

Fragment fresku z wizerunkiem Eleonory. © Wikimedia Commons.
Fragment fresku z wizerunkiem Eleonory. © Wikimedia Commons.

Eleonora wywodziła się z rodziny przywiązującej dużą wagę do wykształcenia. Wiadomo, że przyszła dziedziczka Akwitanii potrafiła czytać, władała łaciną, swobodnie poruszała się w świecie poezji i muzyki. Wiemy też, że jej uroda budziła zachwyt. Po rodzicach i dziadkach odziedziczyła zapewne wyższy niż przeciętnie wzrost oraz bujne rude włosy. Po śmierci ojca, Wilhelma X, w wieku 15 lat została dziedziczką Akwitanii i kilku mniej znaczących hrabstw. Tym samym stała się jedną z najświetniejszych partii matrymonialnych w ówczesnej Europie. Możliwość mariażu z Eleonorą budziła powszechne pożądanie. Ostatecznie honor ten przypadł w udziale synowi króla Francji, Ludwika VI Grubego – Ludwikowi VII Młodemu.

Eleonora, królowa Francji

Królowa była bardzo rozczarowana Ludwikiem VII. Do naszych czasów w źródłach zachowało się bardzo wymowne zdanie, które padło z jej usta pod adresem małżonka: „Sądziłam, że poślubiłam króla, nie mnicha”. Nietrudno się domyślić, że ich temperamenty były skrajnie odmienne. Eleonora jednak nie byłaby sobą, gdyby z tego okresu osobistego zawodu nie zrobiła odpowiedniego użytku. W tym czasie zaczęła budować dla siebie zaplecze polityczne i rozszerzać strefę wpływów. Wzięła też udział w II wyprawie krzyżowej.

Silna osobowość królowej sprawiła, że różnic między małżonkami nie sposób było zniwelować. Eleonora nie chciała dostosować się do etykiety obowiązującej na francuskim dworze. Jej chęć wprowadzenia zmian i dopasowania życia dworskiego do standardów akwitańskich napotkała mur niechęci.

Królowa Eleonora w otoczeniu służby.
© Wikimedia Commons.

Wyprawa krzyżowa również zakończyła się fiaskiem, jako że jej mąż był fatalnym wodzem i kiepskim organizatorem. W drodze do Ziemi Świętej, podczas wizyty u jej stryja Rajmunda z Poitiers, władcy Antiochii, konflikty pomiędzy małżonkami przybrały na sile. Właśnie wtedy pojawiły się pogłoski o romansie królowej ze wspomnianym Rajmundem. Zniesmaczony sytuacją Ludwik VII odmówił pomocy Rajmundowi w walce z Turkami, nacierającymi na Antiochię. Wyruszył do Jerozolimy, przemocą zabierając ze sobą małżonkę.

Wyprawa okazała się całkowitą klęską, podobnie zresztą jak związek Ludwika z Eleonorą. Małżonkowie postanowili wracać osobnymi statkami. Po powrocie udali się do papieża, nalegając, by ten unieważnił ich związek. Jednak Zastępca Chrystusa na Ziemi postanowił ratować święty węzeł małżeński i przykazał zwaśnionej parze, aby się pogodziła. Mimo próby interwencji papieża, 11 marca 1152 roku na zamku Beaugency Ludwik i Eleonora formalnie zakończyli swój związek. 21 marca papież i 4 arcybiskupów unieważniło ich sakrament, motywując swoją decyzję zbyt bliskim pokrewieństwem pomiędzy królewskimi małżonkami.

Eleonora, królowa Anglii

Zgodnie z prawem Eleonorze zwrócono Akwitanię i przynależne jej hrabstwa. Królowa nie pozostawała zbyt długo samotna, ponieważ już 6 tygodni po rozwodzie doszło do zawarcia małżeństwa z hrabią Andegawenii, Henrykiem – późniejszym królem Anglii Henrykiem II Plantagenetem.

To małżeństwo na szczęście okazało się bardziej udane od poprzedniego. Para z pewnością pasowała do siebie pod względem charakterologicznym. Henryk II był przeciwieństwem Ludwika VII. Ze związku przyszło na świat ośmioro dzieci, w tym dwóch przyszłych królów – Ryszard Lwie Serce i Jan bez Ziemi. Choć można uznać, że para królewska żyła dość zgodne, nie obyło się bez skandali. Do największego doprowadził zresztą sam Henryk II. Postanowił związać się z Rosamundą Clifford, która oczarowała go zniewalającą urodą. Decyzja króla spowodowało zakończenie pożycia z Eleonorą, która zdecydowała się opuścić Anglię i powrócić do Akwitanii, gdzie objęła rządy. Królowa była zbyt dumna, żeby dalej trwać przy boku Henryka.

Nagrobek Eleonory Akwitańskiej. © Wikimedia Commons, Adam Bishop.
Nagrobek Eleonory Akwitańskiej. © Wikimedia Commons, Adam Bishop.

Epizod akwitański

Podczas rządów Eleonory dwór akwitański przeżywał prawdziwy renesans, stając się ostoją kultury i sztuki. Nie osłabiło to jej ambicji uczestniczenia w wielkiej polityce. Okazją do tego stał się otwarty bunt synów przeciw Henrykowi II. Brak szansy na otrzymanie realnej władzy w dającej się przewidzieć perspektywie czasowej spowodował, że młodzi książęta wypowiedzieli posłuszeństwo królowi. Oczywiście matka wsparła ich w tym przedsięwzięciu. Bunt udało się stłumić bez większych perturbacji, ale Henryk II zdecydował się uwięzić małżonkę na całe 15 lat! Dopiero około 1184 roku doszło między nimi do zgody. Niewykluczone, że przyczyniła się do niej śmierć kochanki i królowi zwyczajnie doskwierała samotność.

Po śmierci Henryka II (6 lipca 1189 r.) na tronie zasiadł Ryszard. Kiedy wyruszył na III wyprawę krzyżową, władzę w jego imieniu sprawowała matka. Jest wielce prawdopodobne, że było to spełnienie jej ambicji. W trakcie konfliktu z Leopoldem V wspierała syna nieustannie, negocjując warunki uwolnienia i przyczyniając się do sprawnego zebrania okupu.

Fragment witrażu z wizerunkiem Eleonory Akwitańskiej. © Wikimedia Commons, Danielclauzier.
Fragment witrażu z wizerunkiem Eleonory Akwitańskiej. © Wikimedia Commons, Danielclauzier.

Epilog

Eleonora zmarła w wieku 82 lat i spoczęła w opactwie Fontevraud. Przeżyła większość swoich dzieci. Ambicja, upór i inteligencja pozwoliły jej na osiągnięcie wysokiej pozycji. Pomimo pozornego działania w cieniu mężczyzn, zdołała skupić w swoim ręku niespotykaną władzę i wpływy. Charyzma, urok osobisty wraz z niebanalną urodą musiały stanowić piorunującą mieszankę. Nie dziwią słowa kronikarza bizantyjskiego, który widząc Eleonorę w czasie jej drogi do Ziemi Świętej, porównał ją do królowej Amazonek.

Kobieta ta przełamała i przewartościowała przyjęte konwenanse związane z rolą kobiety-królowej. Pokazała, że jest panią swojego losu, i jeśli tylko zechce, odegra aktywną rolę w wydarzeniach politycznych. Niezwykła odwaga, niezależność w myśleniu i działaniu budzą zasłużone uznanie u potomnych. Zachwycające jest zarówno jej nowatorstwo w podejściu, jak i wyznawanych poglądach. Polityka dyplomatycznie prowadzonych mariaży jej licznego potomstwa i zawieranych sojuszy przyczyniła się do stworzenia jednego z najświetniejszych mocarstw średniowiecznej Europy. Zarówno życie, jak i sama osobowość Eleonory Akwitańskiej stanowią doskonały materiał do ostatnio modnych badań gender studies. Rozważając kwestie ewolucji feminizmu, można postawić pytanie, czy Eleonora Akwitańska nie była czołową feministką średniowiecza?

Bibliografia:

Daniel Boyd, Eleonora Akwitańska. Królowa Francji i Anglii, Warszawa 2004.
Henryk Stanisław Zins, Historia Anglii, Warszawa 1995.
Martin Aurell, Noël-Yves Tonnerre, Plantagenêts et Capétiens: Confrontations et héritages, seria: Histoires de Famille. La Parenté au Moyen Âge, t. 4, Turnhout 2006.
Regine Pernoud, Alienor z Akwitanii, Warszawa 1997.
Robert Bartlett, England Under The Norman and Angevin Kings 1075-1225, Oxford 2000.
Steven Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. 3, Warszawa 1998.